ÖZET

Küreselleşmenin hız kazandığı ve dijital dönüşümün yaşamın her alanında derinlemesine hissedildiği günümüzde, uluslararası ticaretin yoğunluğu ve karmaşıklığı artmaktadır. Gümrükler; mal ve hizmetlerin sınırlar arası hareketini düzenleyip denetleyerek, ekonomik büyümeye katkıda bulunmak ve dünya ticaretinin akıcılığı ile güvenliğini sağlamak açısından kritik bir rol oynamaktadır. Ancak günümüzde değişen küresel ticaret ortamı, artan ticaret hacmi, karmaşık mevzuatlar, kaçakçılık ve dolandırıcılık girişimlerinin çeşitlenmesi, insan kaynakları yetersizlikleri ve manuel süreçlerin getirdiği verimsizlikler ve artan güvenlik tehditleri karşısında gümrük idareleri büyük zorluklarla karşı karşıya kalmaktadır. Bu zorlukların aşılması ve daha etkin, şeffaf ve güvenli bir gümrük yapısının inşa edilebilmesi için dijital teknolojilere, özellikle de yapay zekâ temelli çözümlere duyulan ihtiyaç her geçen gün artmaktadır. Bu bağlamda, gümrüklerin dijitalleşmesi yalnızca teknik bir dönüşüm değil, aynı zamanda küresel ticaretin geleceğini şekillendiren stratejik bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu makalede, yapay zekâ teknolojilerinin gümrük süreçlerindeki kullanım alanları, sunduğu avantajlar, karşılaşılan riskler ve Türkiye ile dünya genelinden örnek uygulamalar ele alınmaktadır. Amaç, yapay zekâ destekli gümrük uygulamalarının mevcut durumu ve gelecekteki potansiyelini değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler: Yapay Zekâ Teknolojisi, Dijital Dönüşüm, Gümrüklerde Dijitalleşme, Gümrük Otomasyonu, Risk Analizi, Beyanname Otomasyonu, Kaçakçılıkla Mücadele

ABSTRACT

In today’s world, where globalization is accelerating and digital transformation is deeply felt in every aspect of life, the intensity and complexity of international trade are increasing. Customs administrations play a critical role in regulating and overseeing the cross-border movement of goods and services, contributing to economic growth while ensuring the fluidity and security of global trade. However, the evolving global trade environment presents significant challenges for customs authorities, including growing trade volumes, complex regulations, diversified smuggling and fraud attempts, insufficient human resources, inefficiencies stemming from manual processes, and rising security threats. Overcoming these challenges and building a more effective, transparent, and secure customs system increasingly requires the adoption of digital technologies, particularly artificial intelligence-based solutions. In this context, the digitalization of customs is not merely a technical transformation but has become a strategic imperative that shapes the future of global trade. This article explores the application areas of artificial intelligence technologies in customs processes, the benefits they offer, the risks encountered, and case studies from Turkey and around the world. The aim is to assess the current state and future potential of AI-supported customs practices.

Keywords: Artificial Intelligence Technology, Digital Transformation, Customs Digitalization, Customs Automation, Risk Analysis, Declaration Automation, Anti-Smuggling Efforts

1. GİRİŞ

Gümrük idareleri, uluslararası ticaretin güvenliğini sağlamak ve işlemleri hızlandırmak amacıyla teknolojik yeniliklere yönelmektedir. Yapay zekâ, bu dönüşümde kritik bir rol oynamakta, veri analizi, risk yönetimi ve otomasyon gibi alanlarda etkin çözümler sunmaktadır. Veri yoğun, zaman duyarlı ve hataya açık gümrük işlemleri için yapay zekâ, dijitalleşmenin kilit unsurlarından biri olarak öne çıkmaktadır.

Ayrıca, gümrükler, dijitalleşme potansiyeli en yüksek olan kamu idarelerinden biridir. Büyük veri hacmi, standardize edilmiş işlem türleri, tekrarlayan görev yapıları ve sıkı mevzuat denetimi altında çalışmaları, yapay zekâ sistemleri için verimli bir zemin sunmaktadır. Sınır kapılarında ve limanlarda her gün işlenen milyonlarca beyanname, belge, tarama görüntüsü ve taşıma verisi, makine öğrenmesi uygulamalarına uygun veri setleri yaratmaktadır.

Kısacası gümrük süreçlerinde karşılaşılan birçok problemin giderilmesinde, ticaretin kolaylaştırılmasında, akıcı bir şekilde sürdürülebilmesinde, gümrük işlemlerindeki verimliliğin arttırılmasında ve etkinliğin sağlanabilmesinde yapay zekâ teknolojisinin kullanılmasının gerekliliği her geçen gün daha da artmaktadır.

2. GÜMRÜKLERDE YAPAY ZEKÂ TEKNOLOJİSİNİN KULLANIM ALANLARI
Yapay zekâ teknolojisinin gümrük süreçlerinde kullanımı 5 ana başlıkta toplanabilir:

2.1 Tarife Sınıflandırması

DGÖ, tarife sınıflandırmasını uluslararası ticaretin en zor görevi olarak tanımlamaktadır. DGÖ istatistiklerine göre dünya genelinde yapılan her 3 tarife sınıflandırılmasının 1’i yanlıştır ve bu nedenle on milyarlarca vergi yanlış ödenmektedir. Bu durumun önüne geçebilmek için tarife sınıflandırılmasında yapay zekâ teknolojisinden yararlanılmaya başlanmıştır. Dünya Gümrük Örgütü’nün Bacuda projesi kapsamında HS kodu öneri algoritması geliştirilmiştir. Geliştirilen algoritma yapay zekâ teknolojisini kullanarak eşya tanımı üzerinden muhtemel sınıflandırma sonuçlarını olasılık oranları ile birlikte vermektedir (WCO, 2023a). Birleşik Arap Emirlikleri’nde kullanılan “Enjaz Customs Portal” ve Dubai’de kullanılan “Al Munasiq” bu uygulamanın bir diğer örnekleridir (Demirel, 2022) (WCO, 2019).

2.2 Beyanname Otomasyonu

Yapay zekâ, farklı format ve dillerdeki belgeleri analiz ederek gümrük beyannameleri oluşturmak için gerekli bilgileri otomatik şekilde çıkartabilmektedir. Bu sayede manuel işlem ihtiyacı azalmakta, beyanname doğruluğu ve hızında belirgin artış sağlanmaktadır. Dubai’deki yapay zeka tabanlı i-Declare uygulaması, yolcuların mobil cihazları aracılığıyla elektronik beyan sunmasına imkân tanımaktadır (WCO, 2019).

Singapur, Güney Kore, Çin, Hollanda ve Mısır gümrük idarelerinde Tek Pencere Sistemleri’nde yapay zekâ teknolojisinden faydalanılmaya başlanmıştır. İnsan etkileşimine dayanan ithalat/ihracat süreçlerinin tüm alanlarını yöneten Tek Pencere Sistemi’nde artık makine öğrenimi tekniği sayesinde taranan belgelerdeki verileri işlemek, ticari açıklamalardan HS Sınıflandırma kodlarını belirlemek, riskleri değerlendirme, uyumsuzlukları belirlemek, ödemeleri kolaylaştırmak gibi birçok alanda otomasyon sağlanmaktadır (Shamirzayan, 2022).

2.3 Gelir Tahsilatı ve Vergilendirme

Yapay zeka destekli sistemler, gümrük vergilerinin hesaplanması ve tahsilatında şeffaflığı artırmakta, vergi kaçağını azaltmakta etkili olmaktadır. Botswana ve Zambiya gümrüklerinde kullanılan mobil vergi tahsil sistemleri bu alandaki başarılı örneklerdendir (WCO/WTO, 2022a).

2.4 Risk Değerlendirme ve Kaçakçılıkla Mücadele

Yapay zekâ sistemleri, önceden tanımlanış risk göstergeleri ve öğrenme algoritmaları sayesinde, potansiyel olarak riskli yükleri veya beyanları otomatik olarak tanıyabilmektedir. Bu teknoloji, çok sayıda işlem arasında anomali tespiti yaparak, sınırlarda daha az durdurma ile daha etkin denetim imkânı sağlamaktadır. Brezilya’da kullanılan Makine Öğrenimi Yoluyla Gümrük Seçim Sistemi (Customs Selection System through Machine Learning-SISAM), her gün binlerce beyannameden öğrenerek güncel risk modellemeleri yapmaktadır (Coutinho, 2018).

2.5 Tarama Görüntülerinin Analizi

Kaçakçılıkla mücadele konusunda gümrüklerin önemi her geçen gün artmaktadır. Klasik yöntemlerle taranan konteynerlere ait görüntülerin analizi, görüntüler genelde üst üste binen eşyadan ve farklı tonlardan oluştuğu için deneyimli operatörler için bile zorlu ve zaman alıcı bir iştir.

Makine öğrenimi ve derin öğrenme algoritmaları, bu görüntüleri insanlardan çok daha hızlı ve doğru bir şekilde analiz edebilmektedir. Bu sayede yapay zekâ tabanlı uygulamalar kısa bir süre içerisinde yüksek doğrulukla milyonlarca tarama yapabilmektedir. Böylece memurlar hem zamandan hem de iş yükünden tasarruf sağlayabilmektedir.

Bu sistemlerinin aktif olarak kullanıldığı ülkelerin başında ise sınırları içerisinde dünyanın en büyük konteyner limanlarından biri olan Rotterdam Limanı’nın da bulunduğu Hollanda gelmektedir. 2023 yılında Rotterdam limanından geçen 13,4 milyon TEU konteyner hacmi ve 50 kilometreyi bulan konteyner sırası dikkate alındığında, yapay zekâ destekli görüntü analizinin operasyonel zorunluluk olduğu görülmektedir (Port of Rotterdam, 2024). Bu kapsamda, X-Ray görüntülerindeki nesneleri otomatik olarak tanıyabilen yapay zekâ modelleri geliştirilmiştir (Customs Administration of the Netherlands, 2022).  Tayland ve Kore gibi ülkelerde de yapay zekâ tabanlı tarama sistemleri aktif olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca, RFID teknolojisi ile entegre çalışan yapay zekâ sistemleri, yolcu hareketlerini analiz ederek şüpheli davranışları tespit edebilmektedir. Tayland’da, yapay zekâ destekli sistemler havaalanı bagaj tarama ve yolcu davranış analizi işlemlerinde aktif olarak kullanılmaktadır (Chen, 2020).

3. TÜRKİYE’DE UYGULAMALAR VE MEVCUT DURUM

Ticaret Bakanlığı, gümrük işlemlerinde dijitalleşmeye yönelik önemli adımlar atmaktadır. Yapay Zekâ Destekli Muhafaza Analiz Programı (MUHAFIZ) sayesinde gümrük idaresinin kontrol ve takip işlevini güçlendirilmektedir. Milli Tarama Sistemleri (MİLTAR) projesi kapsamında yapay zekâ ile görüntü işleme uygulamasını hayata geçirebilmeye yönelik çalışmalar devam etmektedir.  Ayrıca, ürün denetimlerini risk bazlı olarak yapılmasını sağlayan TAREKS’in yapay zekâ teknolojisi tabanlı hale getirilmesine yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. Kolay İhracat Platformu ihracatçılara hedef pazar tavsiyesi sunan yapay zekâ tabanlı bir sistem olarak hizmet vermektedir.

4. YAPAY ZEKÂNIN SAĞLADIĞI AVANTAJLAR

Yapay zekâ teknolojisinin gümrük süreçlerine entegrasyonu, idari yükün hafifletilmesinden maliyet etkinliğine kadar pek çok avantaj sunmaktadır:

• Zaman Tasarrufu: Yapay zekâ, beyanname hazırlanması, veri doğrulama ve belge kontrolü gibi işlemleri otomatikleştirerek işlem sürelerini önemli ölçüde azaltır. Gürcistan’da gümrük beyannamesi düzenleme süresi 20 dakikadan 3 dakikaya inmiştir.
• Maliyet Etkinliği: Otomasyon sayesinde gereksiz iş gücü ihtiyacı azaltılır. Elektronik işlemlerle kırtasiye giderlerinden tasarruf edilir.
• Doğruluk ve Uyum: Yapay zekâ algoritmaları, veri giriş hatalarını ve yanlış sınıflandırmaları azaltarak beyan doğruluğunu artırır. Bu da cezai yaptırımların ve hukuki ihtilafların önüne geçer.
• Güvenlik: Gelişmiş risk analizleri ve otomatik kontroller sayesinde, yasa dışı ticaret faaliyetleri ve kaçakçılık daha hızlı tespit edilir. Bu da toplum sağlığı ve ulusal güvenlik açısından koruyucu etki yaratır.
• Şeffaflık ve İzlenebilirlik: Tüm işlemler kayıt altına alınır, raporlanabilir hale gelir. Bu da yolsuzlukla mücadelede etkinlik sağlar.

5. KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR VE TAŞIDIĞI RİSKLER

Yapay zekâ uygulamalarının sunduğu sayısız avantajın yanı sıra, bu teknolojilerin gümrük süreçlerine entegrasyonunda dikkat edilmesi gereken bazı zorluklar da bulunmaktadır:

• Veri Güvenliği ve Mahremiyet: Yapay zekâ sistemlerinin beslendiği veri havuzları, siber saldırılara karşı savunmasız kalabilir. Kritik ticaret verilerinin korunması için güçlü güvenlik protokolleri gereklidir.
• Algoritmik Şeffaflık: Yapay zekâ kararlarının nasıl alındığı genellikle “kara kutu” mantığında işlediği için denetlenebilirlik sorunları yaşanabilir. Bu da kurumsal güveni ve hesap verebilirliği zayıflatabilir.
• Yüksek Yatırım Maliyetleri: Gelişmiş yapay zekâ sistemlerinin kurulumu, donanım ve yazılım yatırımları ile birlikte yüksek maliyetler doğurabilir. Bu durum özellikle gelişmekte olan ülkeler için bir engel oluşturur.
• Teknik Yetkinlik Eksikliği: Yapay zekâ sistemlerinin sürdürülebilir şekilde işletilmesi için bu alanda uzman personele ihtiyaç vardır. Teknik bilgi ve insan kaynağı eksikliği, uygulamaların yaygınlaşmasını geciktirebilir.
• Etik ve Hukuki Belirsizlikler: Yapay zekâya dayalı kararların yanlış çıktıları mağduriyetlere yol açabilir. Bu alanda açık mevzuat ve denetim mekanizmalarına ihtiyaç duyulmaktadır.

6. SONUÇ

Yapay zekâ, gümrük idareleri için sadece bir teknolojik araç değil, aynı zamanda yapısal dönüşümün kilit unsurudur. Artan işlem hacmi, karmaşık ticaret zincirleri ve sınır ötesi güvenlik tehditleri, geleneksel yöntemlerle yönetilmesi güçleşen bir yapı ortaya koymaktadır. Bu bağlamda yapay zekâ, veriye dayalı karar alma kapasitesini geliştirerek, kaynakların etkin kullanımı, işlem hızında artış ve şeffaflık gibi çok yönlü faydalar sağlamaktadır.

Dünya genelindeki örnekler, yapay zekâ uygulamalarının gümrükteki çeşitli işlevleri nasıl dönüştürdüğünü açıkça ortaya koymaktadır. Brezilya’da risk analizi, Kore’de görüntü işleme, Hindistan’da kıymet denetimi gibi başarılı örnekler, bu teknolojinin ölçeklenebilirliğini ve çok yönlülüğünü göstermektedir. Ticaret Bakanlığı da bu dönüşümde önemli adımlar atmış; MİLTAR, MUHAFIZ, TAREKS ve Kolay İhracat Platformu gibi sistemlerle yapay zekâyı stratejik olarak konumlandırmıştır.

Ancak bu gelişimin sürdürülebilir olması için veri güvenliği, algoritmik şeffaflık, insan kaynağı gelişimi ve yasal çerçeve gibi tamamlayıcı alanlarda da eş zamanlı ilerleme sağlanmalıdır. Yapay zekânın sunduğu olanaklardan tam anlamıyla faydalanmak, sadece teknolojik yatırımlarla değil, aynı zamanda kurumsal kültür ve yönetişim anlayışındaki değişimle mümkündür.

Gümrük idarelerinin, yapay zekâyı sadece bir verimlilik aracı olarak değil, aynı zamanda ticaretin kolaylaştırılması, yasa dışı ticaretle mücadele ve kamu gelirlerinin korunması açısından stratejik bir unsur olarak benimsemesi gerekmektedir. Bu vizyonla atılacak her adım, Türkiye’nin küresel ticaretteki rekabet gücünü daha da artırmasına katkı sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

Chen, Z. (2020). Smart and seamless Customs control to serve and protect global travel. https://mag.wcoomd.org/magazine/wco-news-93-october-2020/smart-and-seamless-customs-control-to-serve-and-protect-global-travel/ adresinden alındı

Coutinho, G. (2018). Brazil’s new integrated risk management solutions. 2024 tarihinde https://mag.wcoomd.org/magazine/wco-news-86/brazils-new-integrated-risk-management-solutions/ adresinden alındı

Customs Administration of the Netherlands. (2022). Smarter Supervision with the Help of AI Models and Autodetection. 2024 tarihinde https://www.aboutnetherlandscustoms.nl/latest/articles/customs-articles/2022/smarter-supervision-with-the-help-of-ai-models-and-autodetection adresinden alındı

Demirel, B. (2022). Gümrüğe Dair Notlar. 2024 tarihinde https://tr.linkedin.com/pulse/gümrüğe-dair-notlar-barış-demirel-2e adresinden alındı

Shamirzayan, A. (2022). The Future of Trade Lies in Artificial Intelligence. https://mag.wcoomd.org/magazine/wco-news-99-issue-3-2022/future-of-trade-ai/ adresinden alındı

WCO. (2019). Dubai Customs uses artificial intelligence to boost productivity. 2024 tarihinde WCO News: https://mag.wcoomd.org/magazine/wco-news-90/dubai-boost-productivity/ adresinden alındı

WCO. (2023a). HS Code Recommendation Algorithm. 2024 tarihinde https://bacuda.wcoomd.org/#aihs adresinden alındı

WCO/WTO. (2022a). Study Report on Disruptive Technologies 2022. Brussels, Geneva: WCO, WTO.