ÖZET

Küresel ticaret sistemi, başarılı ve istikrarlı çalışmaları sayesinde büyümüş ve çalışma alanları çeşitlenmiş büyük bir aileye benzemektedir. Bu aile, kendi başarısı ve içinde bulunduğu koşulların hızlı bir şekilde değişmesi nedenleriyle daha büyük ve daha işlevsel bir eve ihtiyaç duymakta ve mevcut evini de kapsayacak şekilde yeni bir ev inşa etme planları yapmaktadır. Bu planların önemli bir kısmının fikirsel hazırlık aşaması tamamlanmış olup, Şubat 2023’de yayımlanan Avrupa Birliği CBAM Tüzüğü, bu evin inşasında ilk kazmanın vurulması olarak değerlendirilebilir. Küresel ticaret sisteminde önümüzdeki yıllarda yaşanması beklenen köklü değişiklikleri aktarmak için bir makale yeterli olmayacaktır, ancak CBAM Tüzüğünün ve CBAM sertifika bedelinin (karbon vergisinin) detaylı bir anlatımı, gelişmelerin hangi yönde devam edeceğinin anlaşılması açısından katkı sağlayacaktır.

Anahtar kelimeler: AB Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (CBAM), Yetkili CBAM Makamı, CBAM sertifikası, Karbon Vergisi, Yetkili ithalatçı, Gümrük İşlemleri, Cezalar.

I. GİRİŞ

Küresel ticaret sistemi halihazırda yeniden tasarlanmakta ve bu sürecin önem arz eden nedenleri arasında iklim değişikliği; dijitalleşme, yapay zeka ve büyük verinin her geçen gün daha fazla kullanılmaya başlanması; orta koridor ve arktik hattı gibi yeni uzun mesafe taşımacılık hatlarının ortaya çıkmaya başlaması; Çin’in yükselişi ve bu süreçte Rusya gibi ülkelerin işbirliğini kazanması ile COVID ve muhtemel yeşil vergiler nedenleriyle küresel katma değer zincirlerinin kısalmakta oluşu vb. sayılabilir. Bu yazıda, iklim değişikliğinin uygarlığımız üzerindeki etkisinin nasıl ve neden olacağı tartışılmayacaktır. Zira bu konu farklı disiplinlerin konusu olup, bu yazıda tasarımı çoktan yapılmış ve kısa bir zaman önce ilk kazması vurulmuş (veya gemi inşa diliyle ilk sac kesimi yapılmış) yeni küresel ticaret mimarisi hakkında bir bakış açısı sunmak amaçlanmaktadır.

Küresel çevre sorunları ile mücadele konusunda bugüne kadar çok fazla yol alındığı söylenmesi mümkün bulunmamaktadır. Ozon tabakasını incelten maddelerin kullanımının azaltılmasına ilişkin Montreal Protokolü hariç tutulursa, çevre alanında uluslararası işbirliği anlamında bugüne kadar çok fazla yol alındığını söylemek zordur. Ancak, artık işlerin değiştiğini ve küresel anlamda çevre koruma önlemlerinin uluslararası gündemin üst sıralarına çıktığını söylemek mümkündür. Örnek olarak, ABD’nin bütçe sorunları nedeniyle erken ayrılmak zorunda kaldığı Japonya’da 20 Mayıs 2023 tarihinde yapılan G-7 toplantısı sonuç bildirgesinde (41 sayfa), küresel çevre konusuna verilen önem ele alınabilir[1]. Söz konusu Bildirge’nin aşağı yukarı yarısı küresel çevre sorunları ile dijitalleşmeye ayrılmış olup, İklim Kulübü[2] yaklaşımı nedeniyle bu inisiyatifin etkilerinin uzun erimli olacağını söylemek mümkün bulunmaktadır. Zira, örnek olarak, GATT Anlaşması’nın İkinci Dünya Savaşından sonra sınırlı sayıda ülke katılımı ile başladığını, ancak, zamanla, özellikle de Rusya ve Çin’in katılımıyla küresel bir boyut kazandığını hatırlamakta fayda bulunmaktadır. Benzer şekilde, ülkemiz başından bu yana Avrupa Birliği üyelik sürecine sıcak bakmış, ancak henüz üyelik gerçekleşmemiş olsa da, bu süreç ülkemizin 21. yüzyılda dünyada saygın bir ülke haline gelmesine katkı sağlayacak iç dinamiklerin güçlenmesine büyük katkı sağlamıştır. Bu çerçevede, Avrupa Birliği tarafından 2019 yılında ilan edilen Yeşil Mutabakatın, gerekli önlemlerin alınması halinde ülkemiz açısından bir sonraki kaldıraç olacağı söylenebilir. Ayrıca, ülkemizin bu konuda edineceği tecrübelerin, yürümekte olan Türk Devletleri Teşkilatı’nın kuruluş sürecinin baştan itibaren küresel gelişmelere uygun bir şekilde ilerlemesine büyük katkı sağlama potansiyeli de dikkate alınmalıdır.

Avrupa Birliği ile ilişkilerimiz sadece ihracat ve ithalat rakamlarının karşılaştırılmasına sıkıştırılmamalıdır. Bilimsel araştırma projelerine katılım veya dijitalleşme süreçlerine uyum gibi imkanları sadece parasal değerlere sıkıştırmak yanlış olacaktır. Türkiye’nin Avrupa Birliği ile olan ilişkisi pek çok kaldıraç imkânı yaratabilecek özelliklere sahiptir. Avrupa Birliği’nin Yeşil Mutabakat ile ilgili kaynakları incelendiğinde, dijitalleşme ve Ar-Ge çalışmalarının, bu sürecin en önemli ayaklarından ikisini oluşturduğunu söylemek mümkündür[3]. Bu iki unsur, aynı zamanda, ülkemizi 21. Yüzyıla hazırlayacak önemli unsurlardır. Mevcut sorunlarda çatışma yönetimi stratejileri uygulanması şartıyla, işbirlikleri her zaman kazandıracaktır.

Bu yazıda, Yeşil Mutabakatın ülkemiz tarafından hemen hemen ilk olarak etkisinin hissedilecek aşaması olan ve Şubat 2023’de AB Resmi Gazetesi’nde yayımlanmış Sınırda Karbon Düzenlemesi Tüzüğü ile diğer ilgili mevzuat ve uygulamalar değerlendirilecektir. TÜRKAK’ın kurulmuş ve işlerlik kazanmış ve CE işareti başta olmak üzere teknik mevzuat uyumu kapsamında ülkemizde diğer kurumsal yapılanmaları başarılı bir şekilde gerçekleştirilmiş olması, Yeşil Mutabakata uyum konusunda ülkemize avantaj sağlayacak hususlardır.

II. AVRUPA BİRLİĞİ EMİSYON TİCARET SİSTEMİ (ETS) VE SINIRDA KARBON DÜZENLEME MEKANİZMASI (CBAM)

Bilindiği üzere, Paris Anlaşması, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında küresel ısınmanın azaltılması, adaptasyonu ve finansmanı için 2016 yılında yürürlüğe giren uluslararası bir anlaşma olup, küresel ortalama sıcaklıktaki artışı sanayi devrimi öncesi seviyelerin 2 °C’nin çok altında tutma ve sıcaklık artışını sanayi devrimi öncesi seviyelerin 1,5 °C üzerinde sınırlama çabalarını sürdürme hedefine ulaşmayı hedeflemektedir. Avrupa Birliği, Paris Anlaşması doğrultusunda 2050 yılına kadar iklim nötr bir AB hedefine ulaşmak için, sera gazı (GHG) emisyonlarını 1990 yılındaki seviyelere kıyasla önemli ölçüde azaltmayı hedeflemiştir.  Bu çerçevede iklim, enerji, arazi kullanımı, ulaşım ve vergilendirme politikalarının 2030 yılına kadar 1990 yılındaki seviyesine kıyasla %55 emisyon azaltımı sağlanacak şekilde gözden geçirilmesi için, “Fit for 55 (55’e Uyum)” mevzuat değişikliği paketi Avrupa Komisyonu’nca 14 Temmuz 2021’de yayımlanmıştır. Paketin uluslararası ticareti etkileyecek en önemli düzenlemelerinden biri, dünyada ilk defa uygulamaya konulacak olan Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizmasıdır (Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM). Avrupa Komisyonu 14 Temmuz 2021 tarihinde Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması kurma önerisini kabul etmiş, karar onaylanmış, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’ne iletilmiş ve uluslararası alanda bağlayıcı hale getirilmiştir. Komisyon ayrıca, AB Eylem Planı ile, hava, su ve toprak için Sıfır Kirliliğe Doğru, “kirleten öder” ilkesini daha iyi uygulamak için ilgili araçların ve teşviklerin teşvik edilmesini ve böylece karbonsuzlaştırma ile sıfır kirlilik mücadelesi arasındaki sinerjiyi en üst düzeye çıkarmak amacıyla “ücretsiz kirliliğin” aşamalı olarak kaldırılmasını tamamladığını açıklamıştır.

Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması CBAM, başlangıçta yalnızca AB ülkelerine ithal edilecek demir – çelik, alüminyum, çimento, gübre, elektrik ve hidrojen üretimi emisyonlarına ilişkin ek bir tarife olacaktır. Bu, AB’ye ihracat yapan firmalar için  ek tarife, mali yük anlamına gelir. Bu nedenle, AB CBAM’ın ihracatçılar üzerindeki pazar etkisi, AB’ye eşya ihracatlarını azaltabilir ve bunun yerine AB üyesi olmayan ülkelere satışları artırabilir veya ihracatçıların CBAM’dan etkilenmemesi için kendi ETS sistemini kurabilir ve AB ile uyumlaştırabilir. Ülkemizde ETS’nin kurulması halinde, AB ile Türkiye arasında ithalat ve ihracatta alınan ek mali yükümlülükler uygulamadan kaldırılır veya ithalatçı, ithal edilen maldaki gömülü emisyonlar için ülkemizde ödenen CBAM sertifikalarının düşüm yapılmasını talep edebilir. Üretim aşamalarında emisyon oranlarını düşürme seçeneği de olabilir ki bu da, en düşük emisyon aynı zamanda en düşük karbon bedeli olur.

2023-2025 yılları geçiş dönemi olacak ve bu aşamada bu ürünleri ithal eden AB’deki ithalatçılar herhangi bir ödeme yapmayacak, sadece ithal edilen söz konusu malların üretimi aşamasında salınan karbon emisyonları ile malların üretiminde tüketilen elektriğin üretiminden kaynaklı (dolaylı) emisyonların raporlamasını yapacaktır. 1 Ocak 2026 tarihinden itibaren başlayacak asıl uygulamada ise, ithalatçılar, yetkili CBAM ulusal idarelerine kayıt olacak, AB Emisyon Ticaret Sistemi (ETS)’ndeki piyasa mekanizması kapsamında haftalık belirlenen karbon bedellerini ödeyerek ithalat yapmaya başlayacaklardır. Sertifikaların fiyatı, salınan CO₂ € / ton cinsinden hesaplanacaktır. İthalatçılar, ETS sistemi kurulu olan üçüncü ülke üreticilerinden gelen doğrulanmış bilgilere dayanarak, ithal edilen malların üretimi sırasında zaten bir karbon fiyatının ödendiğini belgelendirebilirse, karşılık gelen miktarı sertifika miktarından düşecektir.

1) CBAM Amacı, Kapsamı Mal ve Sera Gazları

Amaç,ithalatçıların ithal ettiği AB ETS kapsamındaki mallardan CBAM sertifika ücreti tahsil edilerek yerli üreticilerle aynı karbon fiyatını ödemelerini sağlamak, AB’de faaliyette bulunan firmalar ile ithalatçılara eşit muamele yapılarak karbon sızıntısını önlemektir.

AB’nin Karbon Sınır Ayarlama Mekanizması (CBAM) Yönetmeliği geçiş aşamasına 1 Ekim 2023’te girdi. İlk aşamada, AB gümrük bölgesine ithal edilecek üçüncü ülke menşeli çimento, elektrik, gübre, demir-çelik ve alüminyum ile dahilde işleme rejimi sonunda elde edilen ürünleri kapsayacaktır.  İthalatçılar CBAM mallarının üretimi sırasında yayılan sera gazları hakkında bilgi toplamak ve raporlamak zorundadır. Ayrıca  emisyon bilgilerini AB üyesi olmayan ülkelerdeki üretici, ihracatçı firmalardan da toplanması gerektiğinden, üretici ve ihracatçıların da emisyon bilgilerini raporlama, saklama ve ithalatçıya vermekle yükümlüdür. Tedarik zincirlerinin karmaşıklığı göz önüne alındığında, bu zincirler ithalatçı ve üçüncü ülke tesisleri arasında birden fazla aktörü içerebilir. Bu nedenle mallarınızı AB Üye ülkelerdeki ithalatçılara ihraç ediyorsanız, bu durumda CBAM sizi etkileyecektir. 

Hükümetler, eşdeğer miktarda emisyon azaltımını sağlayacak mali ve diğer önlemleri alırsa, belirli küçük tesisler bu sistemin dışında tutulabilecektir. Mevcut Emisyon Ticaret Sistemi (ETS)’nin sıkılaştırılması, yeni sektörlere genişletilmesi, havacılık sektöründeki serbest tahsisatların kademeli olarak kaldırılması ve emisyon azaltımında istenen seviyede artış sağlanamayan karayolu taşımacılığı ile binalar için yeni bir ETS tesis edilmesi öngörülmektedir.

“Otomobiller ve Kamyonetler için CO2 Emisyon Standartlarını Belirleyen Yönetmelik”te değişiklik yapmayı amaçlayan taslak yönetmelik ile, otomobil ve kamyonetler için emisyon standartlarının güçlendirilmesi ve yeni araçların karbon salımının 2030 yılında %55, 2035 yılında %100 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Böylece, 2035 yılı itibarıyla tüm araçların “sıfır-emisyonlu araç” olarak kaydedilmesi sağlanacaktır. “Alternatif Yakıtlar Altyapı Tüzüğü”nün yenilenmesi ile, sıfır emisyonlu araçların ihtiyaç duyacağı araç şarj kapasitesinin sağlanması amaçlanmaktadır.

 “ReFuelEU Havacılık Girişim” ve “FuelEU Denizcilik Girişimi” ile havayolu ve denizyolu taşımacılığında kullanılan temiz yakıt miktarının artırılması hedeflenmektedir. Havacılık sektöründe 31 Aralık 2023 tarihine kadar AB ETS, sadece Avrupa Ekonomik Bölge (EEA) içerisinde yer alan havaalanları arasındaki uçuşlara uygulanacaktır

“Enerji Vergilendirmesi Direktifi”nin yenilenmesi ile enerji ürünlerinin vergilendirilmesinin AB’nin enerji ve iklim politikaları ile uyumlu hale getirilmesi, temiz teknolojilerin desteklenmesi hedeflenmektedir.

CBAM’a tabi mal kapsamı, 2030 yılına kadar halihazırda Avrupa Birliği Emisyon Ticaret Sistemi kapsamında olan tüm sektörleri kapsayacak şekilde genişletilecektir. CBAM tüzüğü Ek I’de her bir mal, HS (harmonize sistem) kodu ile listelenmiş ve tanımlanmıştır. CBAM Tüzüğü kapsamındaki gazlar karbondioksit, azot oksit ve perflorokarbon emisyonu olup, bu çerçevede, sadece karbon dioksit salınımını değil, bu gazların salınımını yapan üretim aşamaları da CBAM kapsamında değerlendirilecektir.

CBAM’a tabi malların istinası ise, maksimum 150 avro değere sahip ürünler ile askeri faaliyetler bağlamında kullanılacak mallar için uygulanmayacaktır. Ancak AB Gümrük Reformu kapsamında yapılan çalışmada, 150 € altında kalan eşyalara sağlanan muafiyetin kaldırılması planlanmaktadır.

2) CBAM’a Tabi Ülkeler

CBAM, AB ülkeleri ile Avrupa Birliğinin bir parçası olan İzlanda, Lihtenştayn, Norveç ve İsviçre gibi AB ETS’ ne katılmayan ve kendi emisyon ticaret sistemini uygulayan ülkelerden yapılan ithalatlar için geçerli olmayacak, AB dışındaki tüm ülkelerden ithal edilen kapsam dahilindeki eşyalar için uygulanacaktır.

Dünyada 28 ülkede ETS programı uygulanmaktadır ve ülkemiz dahil 9 ülke de değerlendirme aşamasındadır[4]. ETS olan ve karbon vergisi uygulayan ülkeler; Avrupa Birliği, Arjantin, Kanada, Şili, Çin, Kolombiya, Danimarka, Japonya, Kazakistan, Güney Kore, Meksika, Yeni Zelanda, Norveç, Singapur, Güney Afrika, İsveç, İngiltere ve Ukrayna’dır. ETS ve karbon vergisi uygulamasını değerlendirme aşamasında olan ülkeler; Brezilya, Brunei, Endonezya, Pakistan, Rusya, Sırbistan, Tayland, Türkiye ve Vietnam’dır.

3) CBAM Tanımları

Beyan sahibi: Kendi adına bir gümrük beyanında bulunan veya adına beyanda bulunulan kişiyi,

Yetkili İthalatçı: CBAM makamı tarafından ithalata izin verilen kişiyi,

Ekonomik İşletmeciler Kayıt ve Kimlik Numarası (EORI numarası): Gümrük idaresi tarafından gümrük işlemleri için yapılan mükellef kayıt işlemini ve verilen numarayı (şifreyi),

AB gümrük bölgesi: AB üyesi 27 ülkenin siyasi sınırları, karasuları, iç suları ve hava sahasını,

Ton CO2e: Bir metrik ton karbondioksit (‘CO2’) veya CO2’nin eşdeğer küresel ısınma potansiyeline göre ayarlanmış CBAM Tüzüğü Ek I’de listelenen diğer sera gazı miktarını,

Doğrudan emisyonlar: Üretim sırasında tüketilen ısıtma ve soğutma üretiminden kaynaklanan emisyonlar ile, malların üretim aşamalarında yapılan emisyonları,

Dolaylı emisyonlar: Malların üretimi sırasında tüketilen elektrik üretiminden kaynaklanan emisyonları,

Gömülü emisyonlar: Bir ürünün üretimi sırasında salınan doğrudan emisyonlar ile tüketilen elektrik üretiminden kaynaklanan (salınan) dolaylı emisyonların toplamını,

CBAM sertifikası: Mallardaki gömülü emisyonların bir ton CO₂‘sine karşılık gelen bedelin ödenmesine ilişkin elektronik formattaki bir sertifikayı,

Karbon fiyatı: Üçüncü ülkede, bir karbon emisyonu azaltma programı kapsamında sera gazları üzerinden hesaplanan vergi, resim, harç veya ek mali yükümlülükler şeklinde tahsil edilen tutarı,

Operatör: Üçüncü ülkede bir tesisi işleten veya kontrol eden herhangi bir kişiyi,

Karbon Sızıntısı: İklim politikalarıyla ilgili maliyetler nedeniyle emisyon kısıtlamalarına tabi işletmelerin üretimlerini üçüncü ülkelere kaydırmaları durumunda ortaya çıkabilecek durumu ifade eder.

4) Yetkili Makamlar

Her AB üyesi ülke, CBAM tüzüğünde belirtilen görevleri yerine getirmek için CBAM yetkili makamını ve gümrük idarelerini belirleyecek, bu hususu AB Komisyonuna bildirecektir. AB Komisyonu, yetkili makamlara yardımcı olacak ve ulusal CBAM kayıtlarını kontrol etmek, CBAM sertifika fiyatını belirlemek ve hangi üçüncü ülkelerin ve bölgelerin CBAM muafiyetlerine tabi olduğuna karar vermek gibi temel iş akışlarından sorumlu olmaya devam edecektir.

Gümrük idareleri, yetkili ithalatçılar dışındaki kişiler tarafından sözkonusu malın ithal edilmemesini de sağlamakla görevlendirildikleri için, izleme sürecine de dahil edilecektir. Ayrıca, gümrük idareleri, malların GTİP’nu, miktarlarını ve menşe ülkeleri açısından inceleyecek, gümrük mevzuatına göre işlemi tekemmül ettirecektir.

Ülkemizde İklim Yasası taslağında ETS’ni kurmaya yetkili olarak Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın belirtilmesi nedeniyle, CBAM makamı olarak da sözkonusu Bakanlık görevlendirilebilir. Bu durumda ithalatçının CBAM konusu malların ithali için Bakanlığa başvurması, sertifika ile ilgili işlemlerin yapılması, gümrük idarelerinin Tek Pencere Sisteminden kontrolünü ve ithal işlemini yapması, ülkemizin CBAM yetkili makamı ve gümrük idareleri yönüyle de ETS’ye uyumu konusunda hazır olduğunu göstermektedir.

AB ile teknik mevzuat uyumu kapsamında, uygunluk değerlendirme kuruluşlarını akredite etmek, bu kuruluşların ulusal ve uluslararası standartlara göre faaliyette bulunmalarını ve bu suretle uygunluk değerlendirme kuruluşlarınca düzenlenen belgelerin ulusal ve uluslararası alanda kabulünü temin etmek amacıyla 27.10.1999 tarihinde 4457 sayılı kanunla TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) kurulmuş ve AB’nin ilgili kurumları tarafından karşılıklı tanınma gerçekleşmiştir. CE işareti ve yeni yaklaşımın öngördüğü idari sistemin başarıyla çalışıyor olması, ülkemizde bir emisyon ticaret sisteminin kurulmasını kolaylaştıracak ve hızlandıracaktır. Bu sistemin varlığı durumunda, karbon vergisinin sadece daha düşük olması veya hiç olmaması yanında, toplanacak verginin AB bütçesi yerine ülkemiz bütçesine yönlendirilmesi mümkün olacaktır.

5) Firma Kaydı

Birlik gümrük bölgesinde kurulan firmalar, gümrük işlemlerini yapabilmek için kuruldukları yerdeki gümrük idarelerine kayıt yaptırırlar. Birlik gümrük bölgesinde yerleşik olmayan firmalar da, gümrük işlemlerini yapacakları yerdeki gümrük idarelerine kayıt yaptırırlar. Ekonomik Operatörler Kayıt ve Kimlik numarası (EORI) kendilerine verilir.

Kayıt; Beyan sahibinin adı, adresi ve iletişim bilgileri,  Ekonomik Operatör Kayıt ve Kimlik numarası (EORI), CBAM hesap numarası, her bir ithalatçı için CBAM sertifikalarının kimlik numarası, satış fiyatı, satış tarihi ve teslim tarihi, geri satın alınması veya iptal tarihi ile CBAM kayıt defterinin ayrı bir bölümünde, üçüncü ülkelerdeki operatörler ve tesisler hakkındaki bilgileri içerecektir.

Ülkemizde gümrük işlemlerini yapmak isteyen gerçek/tüzel kişiler, Ticaret Bakanlığı https://ticaret.gov.tr/uygulamalar  web sayfasında yer alan Gümrük Eşya Takip ve Analitik Performans Programı (GET-APP) üzerinden başvuruda bulunmaktadır. Firma adına başvuruyu, Yükümlü Kayıt ve Takip Sisteminde kayıtlı, firmayı doğrudan temsile yetkili kişi yapmaktadır. Başvuru sahibinin şirketi temsile yetkili olup olmadığı sistem tarafından Yükümlü Kayıt ve Takip Sisteminden kontrol edildikten sonra, otomatik olarak bir kullanıcı kodu tanımlanmaktadır. Belirlenen kullanıcı kodu, Yükümlü Kayıt ve Takip Sisteminde kayıtlı firma e-posta adresine iletilmektedir.

İthalatçı Tek Pencere Sistemi yetkisi için, Ticaret Bakanlığı e-işlemler menüsünden Tek Pencere Sistemi hizmetine ilişkin şifre başvurusunda bulunur.  Başvuruları uygun bulunan ithalatçılara sistem tarafından 1004 (TPS-Gümrük Statü Belgesi) kodlu e-belge ile bu belgeye ait 23 haneli numara verilir. İthalatçılar  ilgili bakanlıklara e-devlet üzerinde tek pencere sistemi vasıtasıyla müracaatını yapar, gerekli izinleri alır ve alınan izin ve belgeler beyannamenin detaylı BİLGE II programı Beyan Bölümünde ekli belgeler kısmında görülür. Emisyon Ticaret Sistemi uygulanmaya başladığında, ithalatçı veya gümrük müşaviri Tek Pencere Sisteminden malın ithali için Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığına müracaatını yapar, aldığı sertifika sayı ve tarihini gümrük beyannamesinin 44 no’lu “Ek Belge”  hanesine yazar, gümrük memuru da ithalata yetkili olduğunu gördükten sonra ithale izin verir. Bu nedenle gümrüklerde beklemeler olmaz ve bir takım aksamalar da meydana gelmez.

6) CBAM Sicilindeki Bilgilerin Gizliliği ve İfşası

Yetkili makam veya Komisyon tarafından görevlerin yapılması nedeniyle edinilen, doğası gereği gizli olan veya sır olarak verilen tüm bilgiler mesleki sır yükümlülüğü kapsamındadır. Bu bilgiler, yetkili makam veya Komisyon tarafından, onu sağlayan kişi veya makamın önceden açık izni olmaksızın veya Birlik ulusal yasaları gereğince açıklanmayacaktır. Bir operatör, adını, adresini ve iletişim bilgilerini halka açık hale getirmemeyi tercih edebilir. Yetkili idareler ve Komisyon, bu kişilerin Tüzük kapsamındaki yükümlülüklerine uymalarını ve gümrük mevzuatının uygulanmasını sağlamak amacıyla bu bilgileri birbirleriyle, gümrük idareleriyle, idari veya adli cezaları uygulayacak idarelerle, Avrupa Kamu Savcılığı Ofisiyle paylaşabilecektir.

Ülkemizde firmaların bilgilerinin gizliliği sözkonusudur ve gümrük idarelerinde yetkili memur ancak ilgili makam tarafından istenilen bilgiyi vermek için o firmanın vergi numarası ile Karar Destek Sistemine girmekte ve bilgiyi aldıktan sonra girme nedenini sitemde belirtmektedir. Aksi halde 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun ilgili madde hükümlerine göre cezalandırılması sözkonusudur.

7) İthal İzni Başvurusu

AB üyesi ülkede yerleşik ithalatçı malın ithal izni için önce yetkili CBAM makamına başvuracaktır. Başvuruyu gümrük temsilcisi veya müşaviri vasıtasıyla da yapabilecektir. Üçüncü bir ülkenin firması Avrupa Birliği gümrük bölgesine mal ithal etmek isterse ne olur? İthalatçının AB’de yerleşik olmaması halinde, başvurusunu gümrük temsilcisi vasıtasıyla yapacak ve yine gümrük işlemlerini de gümrük temsilcisi ile gerçekleştirecektir.

İthalatçı CBAM kaydı için yetkili makama başvurduğunda, makam CBAM sertifikaları ile ilgili bilgilerine ilişkin bir elektronik veri tabanı CBAM kaydını oluşturacak, kendisine benzersiz bir CBAM hesap numarası (şifresi) ile ithalat yetkisi verecek ve bilgilendirecektir. CBAM şifresi ile CBAM sertifikası alınabilecek, düşümünü ve iadesi yapılabilecektir. Ekonomik faaliyetini durdurması veya yetkisinin iptal edilmesi halinde, Komisyon hesabını kapatacaktır. CBAM makamı sicildeki bilgileri otomatik ve eş zamanlı olarak gümrük idareleri ile diğer yetkili idarelere bildirecektir.

Merkezi AB’de olan firmanın üçüncü ülkedeki şubesinden ithal etmesi halinde durum değişmeyecek, yine CBAM sertifika bedeli ödenecektir. Aradaki ilişki sadece GATT Anlaşması’nın VII. maddesine göre gümrük kıymetini etkileyip etkilemediği bakımından önem arz edecektir. CO2/ton üzerinden alınacağı için malın kıymeti değil, ağırlığı önemli olacaktır.

CBAM makamı, izin başvurusunda bulunan ithalatçıya, başvurunun yapıldığı üye ülkede kurulmuş ve EORİ numarası almış olması (firma kaydının yapılmış olması), gümrük mevzuatı, vergi mevzuatı ile piyasa suiistimali (emniyet ve güvenilirlik koşulu) kurallarının ciddi bir ihlaline veya mükerrer ihlallerine karışmamış ve başvurudan önceki beş yıl içinde ekonomik faaliyetiyle ilgili ciddi suç kaydı olmaması durumunda yetki verecektir. CBAM mevzuatı kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirmek için malın cinsini, GTİP’ni ve operasyonel kapasitesini de beyan edecektir. Başvurusunu istediği zaman geri çekebilecek ve yetkinin verilmesinden sonra yetkiyi etkileyebilecek bir değişikliği, CBAM hesabı aracılığıyla yetkili makama gecikmeksizin bildirecektir.

Yetkili makam, belirtilen koşulların yerine getirilmediğini, sahte belgelerin verildiğini tesbit etmesi, istenilen bilgi ve belgelerin süresinde verilmemesi, beyan sahibinin başvurunun iptalini talep etmesi halinde, yetki talebi ret edilecektir. Ret etme kararında ret sebebi belirtilecektir. İthalatçı, ret kararına karşı ilgili idareye itiraz edebilecek ve yargı yoluna gidebilecektir.

8) CBAM Sertifikalarının Satışı

CBAM makamı, üye ülkede yerleşik yetkili ithalatçılara sertifikaları satacaktır.  CBAM sertifikasını benzersiz bir birim kimlik kodu ile oluşturacak satış fiyatını ve satış tarihini, onu satın alan ithalatçının hesabına ulusal sicile kaydedecektir. CBAM ile ithalatçıların AB ETS kapsamındaki yerli üreticilerle aynı karbon fiyatını ödemeleri sağlanacak, AB’de üretilen ürünler ile başka ülkelerden yapılan ithalatlara eşit muamele yapılacak ve karbon sızıntısı önlenecektir.

O yıl için kotası dolan ithalatçılar ithalatlarını azaltabilecekleri  gibi, fazlası olanlardan ek ödenekler de satın alabileceklerdir. Örnek olarak A ve C ithalatçıları, her ikisi de yılda 200 ton mal ithal edeceğini tahmin ediyor. AB’nin tahsis aşaması kapsamında her birine 200 CBAM sertifikası veriliyor. A ithalatçısı yıl sonunda 180 metrik ton emisyon içeren mal ithal etmiştir. 20 CBAM fazla sertifikası vardır ve bu fazla ödeneklerini satmakta serbesttir. C ithalatçısının ise, 20 Mt CO2 içeren daha fazla mal ithaline ihtiyacı vardır ve C, A’dan ödenekleri satın alabilecektir. Net etki, karbon azaltımına yapılan yatırımın en ucuz yerde gerçekleşmesi ve CO2 emisyonlarının her iki tesise de verilen 400 ödenekle sınırlı olmasıdır.

9) CBAM Sertifikalarının Fiyatı

Komisyon, CBAM sertifikalarının fiyatını, açık artırma ile satılan haftalık sertifika ücretlerinin ortalaması olarak belirleyecektir.

 CBAM sertifikalarının fiyatının, açık artırma ile satılan haftalık sertifika ücretlerinin ortalaması olarak belirlenmesi, mevzuatımıza uygun olmasa da, bu konuda özel bir  düzenleme yapılabilir. Bu düzenleme fiyat dalgalanmalarını önler, sertifika ücretlerinin hesaplanmasında idari açıdan ve ithalatçı için bir kolaylık sağlar.

10) CBAM Sertifikalarının Teslimi

İthalatçılar veya gümrük müşavirleri, her yıl 31 Mayıs’a kadar bir önceki yılda ithal edilen mallardaki gömülü doğrudan ve dolaylı emisyonları, var ise yurtdışında ödenen herhangi bir karbon vergisini CBAM beyannamesi ile CBAM makamına beyanda bulunacak, emisyonlara karşılık gelen CBAM sertifikalarının CBAM hesabından düşümünü yapacaktır. İthalatçı, her ithalatı için hesabında gerekli sayıda CBAM sertifikasının mevcut olmasını sağlayacak ve gümrük idaresi de yeterli sertifikanın olup olmadığını bedelinin ödenip ödenmediği kontrol edilecektir.

11) CBAM Sertifikalarının Yeniden Satın Alınması

İthalatçı, CBAM sertifikalarını her yıl 31 Mayıs’a kadar teslim ettikten sonra 30 Haziran’a kadar geri alım talebinde bulunabilecek, CBAM sertifikalarını tekrar satın alabilecektir. Geri alıma tabi sertifikaların sayısı, bir önceki yılda ithalatçı tarafından satın alınan toplam CBAM sertifikalarının üçte biri ile sınırlı olacaktır. Her bir CBAM sertifikası için geri satın alma fiyatı, satın alma sırasında o sertifika için yetkili ithalatçı tarafından ödenen fiyat olacaktır.

12) CBAM Sertifikalarının İptali

CBAM makamı her yıl 1 Temmuz’da, bir önceki yıldan önceki yıl içinde satın alınan ve ithalatçının CBAM hesabında kalan tüm CBAM sertifikalarını herhangi bir iade ödeme yapmaksızın iptal edecektir. Örneğin içinde bulunan 2024 yılından bir önceki yılın önceki yılı olan 2022 yılının kalan tüm sertifikaları, geri iade yapılmaksızın iptal edilecektir. İptal edilecek CBAM sertifikalarının miktarına ilişkin bir itirazın olması halinde, itiraz sonuçlanıncaya kadar CBAM makamı sertifikalarının iptalini bekletecektir. Bu hususa göre CBAM sertifikalarının geçerlilik süresi iki yıldır.

13) Gümrük İdaresince Yapılacak İşlemler

CBAM’a tabi malların gümrük işlemleri, AB gümrük mevzuatı kapsamında yapılacaktır. Ülkemizde de CBAM’a tabi malların Serbest Dolaşıma Giriş Rejimi, Dâhilde İşleme Rejimi, Gümrük Kontrolü Altında İşleme Rejimi ve Nihai Kullanıma tabi tutulması halinde, ithalatçılar gümrük beyannameleri ile gümrük tarife pozisyonları (GTİP), kıymeti, menşei ülkesi,  malın ton cinsinden miktarını beyan eder. Yetkili Bakanlığın Tek Pencere Sistemi üzerinden elektronik olarak düzenleyeceği CBAM  sertifikasını gümrük idareleri kontrol eder ve iznin olması halinde işlemini gümrük mevzuatına göre yapar. Sertifika bedelinin gümrük idaresince tahsil edilmemesi halinde, KDV matrahına dahil edilmez. CBAM sertifikasını vermeye yetkili Bakanlık ile gümrük idareleri tek pencere sistemini kullandıkları için, CBAM’a yetkili bakanlık ithalatçının mükellef numarasını, CBAM hesap numarasını, ithal edilen malın GTİP’nu, miktarını, menşe ülkesini, gümrük beyannamesinin tarih ve sayısını aynı anda görür ve takibini yapar, ithalatın sonunda CBAM hesabından sertifika miktarının düşümünü yapar.

14) Gömülü Emisyonların Doğrulanması

İthalatçı, gömülü emisyonların raporlanması için 31 Mart’a kadar ulusal akredite doğrulayıcı kuruluşa müracaat edecek, akreditasyon kuruluşu Ek VI’ da belirtilen esaslara göre, yerleşik gömülü emisyonları ton-kWh olarak tesbit ettikten sonra, düzenlediği belgeyi ithalatçıya verecek ve belge CBAM beyannamesine eklenecektir. Üçüncü ülkedeki tesislerde üretilen mallardaki gömülü emisyonlar için ithalatçı, kendisine ihracatçı tarafından rapor edilen doğrulanmış bilgileri kullanmayı da seçebilecektir.

Ülkemizde 17.05.2014 tarihli ve 30258 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Sera Gazı Emisyonlarının Takibi Hakkında Tüzük” kapsamında toplam sera gazı emisyonlarının yaklaşık yarısını teşkil eden sera gazı emisyonları, tesis seviyesinde izlenmektedir. Doğrulama iş ve işlemlerinde teknik ve idari hususlar ile uyulması gereken genel kurallar, 02.12.2017 tarihli ve 29068 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Sera Gazı Emisyon Raporlarının Doğrulanması ve Doğrulayıcı Kuruluşların Akreditasyonu Tebliği” ile belirlenmiştir.

15) İthalatçının Yükümlülüğü

İthalatçı veya gümrük müşaviri her yıl 31 Mayıs’a kadar bir önceki yılda ithal edilen malların GTİP ve ton cinsinden miktarını, menşei ülkesini, malların üretimi için kullanılan teknolojiyi gösterir üretim yollarını ve (dahilde işleme rejimi kapsamında ithal edilen mallar dahil) toplam gömülü emisyonları, megavat-saat elektrik başına ton CO2 emisyonu, ithal edilen mallara gömülü emisyonlar için menşe ülkede ödenen karbon fiyatı bilgilerini  beyan edecek, akredite doğrulayıcılar tarafından düzenlenen doğrulama raporlarının nüshasını beyannameye ekleyecektir. Beyanname ile, emisyonlara karşılık gelen CBAM sertifikalarını teslim edecek, sertifika bedelini ödeyecektir. Hariçte işleme rejimi kapsamında işlenmiş ürünler olması halinde, sadece Birliğin gümrük bölgesi dışında gerçekleştirilen işleme faaliyetinin emisyon raporlarını beyan edecektir. Hariçte işleme faaliyeti yapılan ülkede CBAM sertifikası ödendiğinden, yurda girişte ayrıca ödenmeyecektir.  İthal edilen malların mahrece iade edilmesi halinde, bu mallara ilişkin toplam gömülü emisyonları ‘sıfır’  olarak beyan edecek ve ödediği sertifika bedeli hesabına iade edilecektir.

Örneğin, AB’ de yerleşik ithalatçı veya gümrük müşaviri 2023 yılında 1.000 ton CBAM sertifikasına tabi mal ithal ettiğinde, 31 Mayıs 2024 tarihine kadar yukarıda belirtilen bilgileri yetkili makama beyan edecek ve doğrulayıcılar tarafından düzenlenen doğrulama raporlarının nüshasını beyannameye ekleyecektir. Avrupa Birliği’nin Emisyon Ticareti Programı’nda (ETS) işlem gören emisyon ödeneklerinin fiyatı, Şubat 2023’te metrik ton CO2 başına 15,7 € olduğu dikkate alındığında, ithalatçının ödeyeceği 1000 ton x 15.7 € = 15.700 € olacaktır.

16) Üretici ve İhracatçının Yükümlülüğü

AB’deki ithalatçının  emisyon bilgilerini AB üyesi olmayan ülkelerdeki üretici, ihracatçı firmalardan da toplaması ülkelerdeki tesislerde üretilen mallardaki gömülü emisyonlar için akredite kuruluş tarafından verilen raporu kullanabilmesi ve ihracatçı tarafından ödenen sertifika bedelinin düşüm yapılmasını talep edebilmesi için, üretici ve ihracatçıların da emisyon bilgilerini raporlama, saklama ve ithalatçıya vermesi gerekecektir.

17) Gömülü Emisyonların Hesaplanması

Gömülü emisyonlar, bir malın üretimi sırasında ortaya çıkan karbon emisyonlarının toplamıdır.  Ek I listede belirtilen mallardan çimento, gübre ve elektrik için gömülü emisyonlar, Ek II’de listede yer alan demir-çelik, Alüminyum ve hidrojen için de doğrudan emisyonlar Ek IV’te belirtilen yöntemlere göre hesaplanacaktır. Ek I de listelenen elektrik dışındaki mallardaki gömülü emisyonlar, Ek IV’ün 2. Ve 3. Maddelerinde belirtilen yöntemlere uygun olarak fiili emisyonlara dayalı olarak hesaplanacaktır. Dolaylı emisyonların yanı sıra gerçek emisyonların yeterince belirlenemediği durumlarda, gizli emisyonlar, Ek IV’ün 4.1 maddesinde belirtilen yöntemlere uygun olarak varsayılan değerlere göre belirlenecektir.

Dolaylı emisyonlar, malların üretimi sırasında tüketilen elektrik üretiminden kaynaklanan emisyonlar anlamına gelmektedir.

Spesifik gömülü emisyonlar, bir ton malın gömülü emisyonları anlamına gelir ve bir ton mal başına ton CO2 e emisyonu olarak ifade edilir.

Gömülü emisyon hesaplamasında, malların “basit mal” veya “karmaşık mal” olmasına göre hesaplama unsurları da değişecektir.

Basit mallar: Yalnızca sıfır gömülü̈ emisyona sahip girdi malzemeleri ve enerjiler (örneğin rüzgar, güneş enerjisi gibi) ile üretilen mallar anlamına gelir. Bu tür mallara örnek olarak yiyecek, içecek, tütün ve fosil yakıtlar, maden cevherleri veya hurda metal ile biyokütle yakıtları verilebilir. Basit malların spesifik fiili gömülü emisyonlarının hesaplanmasında, doğrudan ve dolaylı emisyonlar hesaba katılacaktır.

Karmaşık Mallar: Üretim sürecinde girdi olarak kullanılan basit mallar ile hammadde olarak kullanılan endüstriyel mallardır.

Karmaşık mallar için hesaplama: malın üretim aşamasında tüketilen malzemelerin gömülü emisyonları ile diğer üreticilerden alınan CBAM kapsamındaki girdilerin üretiminde salınan sera gazlarının toplamı üzerinden hesaplanacaktır.

18) Üçüncü Ülkede Ödenen Karbon Bedeli

İthal edilen maldaki gömülü emisyonlar için menşe ülkede ihracatçı tarafından sertifika bedelinin ödenmesi halinde, ithalatçı CBAM sertifikalarının düşüm yapılmasını talep edebilecektir. Sertifika bedelinin düşümünün yapılabilmesi için, ihracatçının bulunduğu ülkede Emisyon Ticaret Sisteminin kurulması ve AB ile aralarında ETS’lerini bağlayan bir anlaşmanın olması gerekir.

İthalatçı, beyan edilen gizli emisyonların, malların menşe ülkesinde fiilen ödenmiş bir karbon fiyatına tabi olduğunu göstermek için gereken bilgilerin kayıtlarını tutacak ve beyanın sunulduğu yıldan sonra dördüncü yılın sonuna kadar saklayacaktır. Bu belgelerde yer alan bilgiler, ithalatçıdan ve menşe ülke idarelerinden bağımsız bir kuruluş tarafından onaylanacaktır. Bu bağımsız kuruluşun adı ve iletişim bilgileri belgelerde yer alacaktır. Ayrıca karbon fiyatının fiilen ödendiğine dair belgeleri de saklayacaktır.

19) Üçüncü Ülkelerdeki Operatörlerin Tescili

AB Komisyonu, üçüncü bir ülkede bulunan bir üretici firma sahibi veya temsilcisinin talebi halinde CBAM siciline kaydını yapacak, kendisine bildirecektir. Kayıt, tesisi işletene tebliğ tarihinden itibaren beş yıllık bir süre için geçerli olacaktır.

Operatör, firmada üretilen eşyanın cinsine göre, Ek IV’te belirtilen yöntemlere göre hesaplanan gömülü emisyonları belirlemek, gömülü emisyonların, akredite edilmiş bir doğrulayıcı tarafından Ek VI’da belirtilen doğrulama ilkelerine uygun olarak doğrulanmasını sağlamak, doğrulama raporunun bir nüshasını ve ayrıca Ek V’te belirtilen gerekliliklere uygun olarak mallardaki gömülü emisyonları hesaplamak için gereken bilgilerin kayıtlarını, doğrulamanın gerçekleştirilmesinden sonra dört yıllık bir süre boyunca saklamak hakkına sahip olacaktır. Gömülü emisyonların doğrulanmasına ilişkin bilgileri ithalatçıya verebilecek, ithalatçı da yükümlülüğünü yerine getirmek için kendisine verilen bilgileri kullanabilecektir.

Operatör, istediği zaman CBAM sicilinden kaydının silinmesini isteyebilir. Komisyon, bu tür bir talep üzerine bu operatöre ve kurulumuna ilişkin bilgileri CBAM kayıt defterinden siler. Komisyon, söz konusu işletmecinin verdiği bilgilerin doğru olmadığını tespit etmesi halinde de, işletmeciye (operatöre) dinlenilme imkanı verir, ilgili makamların da görüşünü aldıktan sonra kaydını siler. Komisyon, kayıt silme işlemlerini CBAM makamına ve gümrük idaresine bildirir.

20) Kayda Bağlı İhracat

Devlet tarafından planlamasının yapılabilmesi amacıyla, söz konusu malların ihracatı yapılmadan önce İhracatçılar Birliğine kayıt ettirilmesi, ihracı kayda bağlı ihracatın yapılması anlamındadır. Elektronik ortamda yürüyen bu işlem, Gümrük Beyannamesi Birlik Onayı aşamasında yapılır ve her hangi bir ilave iş yükü getirmez. Şu anda gübre, çimento kayda bağlı ihracat listesindedir. CBAM kapsamı diğer mallar da listeye alınabilir.

21) Serbest Bölgeler

CBAM, AB dışındaki ülkelerden AB gümrük bölgesine ithal edilen kapsam dahilindeki ürünler için geçerli olacaktır. Avrupa Birliğinin gümrük bölgesi, 27 üye ülkenin siyasi sınırları, karasuları, iç suları ve hava sahasını kapsar. Serbest bölgeler milli sınırlar içinde olmakla birlikte, gümrük işlemlerinin uygulanması bakımından yurt dışı sayılan hallerden sayılmaktadır. Üçüncü ülkelerden AB serbest bölgelerine yapılan ithalat, ihracat CBAM kapsamına girmez, CBAM hükümleri uygulanmaz.

22) Cezalar

Bir önceki yılda ithal edilen mallara gömülü emisyonlara karşılık gelen CBAM sertifikalarının her yıl 31 Mayıs’a kadar teslim edilmemesi halinde ithalatçı, her bir ton fazla emisyon için ortalama 110 € emisyon cezası ile cezalandırılacaktır. Ceza ile sertifika bedelini de ödeyecektir. Örnek olarak 30 ton X 110 = 3.300 avro emisyon cezası ve 30 tona tekabül eden sertifika bedeli tahsil edilecektir.

İthalata yetkisi olmayan kişi tarafından ve CBAM tüzüğünde belirtilen yükümlülüklere uymadan AB gümrük bölgesine mal ithal veya ithale teşebbüs edilmesi halinde, bu kişi yukarıda belirtilen cezanın üç ila beş katı arasında bir tutar ile cezalandırılacaktır. Cezaya karşı idareye itiraz edilebilecek ve yargı yoluna gidilebilecektir.

III. CBAM SERTİFİKASININ HUKUKİ YÖNÜ

Bir mal veya hizmetin verginin konusu olabilmesi yani vergilendirilebilmesi için, standartlaştırılması, standardizasyona tabi tutulması ve sertifika (bir hakkı belirten resmi belge) verilmesi gerekir. Sera Gazları da ISO (Uluslararası Standardizasyon Örgütü) tarafından standartlaştırılmış, 14064-3 2019 ile Sera Gazı Beyanlarının Doğrulanması ve Onaylanması Standardı belirlenmiştir.

AB’nin iç piyasasını düzenleyen “Emisyon Ticaret Sisteminin” tamamlayıcı parçası olan CBAM sertifikası, ek bir mali yük olsa da vergi olarak tanımlanmamıştır. Fakat CBAM Tüzüğü 4. Bütçe Uygulamaları[5]  bölümünde yer alan CBAM idareleri tarafından elde edilen gelirlerin çoğunun AB bütçesine aktarılacağı hususu dikkate alındığında, CBAM sertifikasının vergi olarak adlandırılmamasına rağmen, bütçeye gelir kaydedilmesi nedeniyle, bir amme alacağı, kamu geliri olduğu söylenebilir. Adının vergi, resim, harç veya sertifika olması, kamu geliri olması niteliğini değiştirmez.

Dış ticarette herhangi bir mali yükümlülük vergi olarak isimlendirildiği takdirde, Dünya Ticaret Örgütü’nün sınırlamalarına tabi olmaktadır ve bu nedenle Avrupa Birliği de CBAM sistemi vergi veya ek mali yükümlülük olarak tanımlamaktan kaçınıp, “ayarlama/uyarlama” kavramlarını tercih etmektedir.

IV. ÜLKEMİZDE ETS İLGİLİ DÜZENLEME

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından hazırlanan İklim Kanunu taslağının  7/(2) maddesinde “Emisyon Ticareti Sistemi kapsamında yer alan işletmelerin, sera gazı emisyonuna neden olan faaliyetlerini yürütebilmesi için İklim Değişikliği Başkanlığından  sera gazı emisyon izni alması zorunludur” hususu ile salındığı kabul edilen karbonun piyasasının  düzenlemesi ve tahsisatların tanımı ve fiyatının belirlenmesinde kullanılacak yöntemlere ilişkin 8/1 Maddesinde ” Tahsisatlar; farklılaştırılmamış nitelikte, devredilebilen, kaydi olarak ihraç edilen ve belirli bir süre boyunca bir ton karbondioksit eşdeğerinde emisyon izni sağlayan 6362 sayılı Kanun 3 üncü maddesinde belirtilen anlamda sermaye piyasası araçlarıdır” hususları yer almış, CBAM’a tabi mallar, malların ithali, ithal izni, ithale yetkili ithalatçı, CBAM sertifikası, alımı, satışı, iadesi, düşümü, gümrük idarelerince yapılacak işlemlere ilişkin hususlar yer almamıştır. CBAM konusu malların ithalinin de sertifikaya tabi olması vb. düzenlemelerin yapılması, AB’ ETS ile uyumlaştırılması gerekir ki AB ve ülkemizdeki ithalatçılar ödeyecekleri sertifikadan indirim yapılmasını karşılıklı olarak talep edebilmeliler.

V. SONUÇ

Yeşil Dönüşüm dijitalleşme ile birlikte düşünüldüğünde, büyük miktarda hammadde (özellikle nadir toprak elementleri) ve enerjiye gereksinim duyulacaktır. Bu dönüşümün, her ne kadar açık bir şekilde söylenmese de, sadece güneş veya rüzgâr gibi enerji kaynaklarıyla hayata geçirilmesi mümkün bulunmamaktadır. Kesintisiz bir şekilde ve yüksek düzeyde enerjiye ihtiyaç duyan demir-çelik fabrikalarını veya veri merkezlerini doğanın keyfine kalacak şekilde sadece güneş ve rüzgâr enerjisiyle ayakta tutmayı planlamak akılcı değildir. Bırakın demir çelik fabrikasını, aklı başında bir aile reisi bile kışın soğuğu geldiğinde evindeki bebeğin kaderini güneşin rüzgarın keyfine bırakamaz. Kaldı ki, yenilebilir enerjinin depolanması konusunda önemli sıkıntıların olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Bu nedenlerle, AB’nin füzyon nükleer enerji araştırma projesi olan ITER, TOKAMAK veya Asya ülkelerinde yapılan füzyon nükleer enerji araştırmalarının somut sonuçları ortaya çıkmadan, ne yakın zamanda Japonya’da gerçekleştirilen G7 Bildirgesi’nde vurgulanan iddialı hedefler, ne de AB Yeşil Mutabakatının iyi tasarlanmış zaman çizelgesi ve hedeflerini hayata geçirmek mümkün bulunmamaktadır. Basından takip edildiğinde, bu çalışmaların belirli bir aşamaya geldiği, ancak insanlığın bir sonraki enerji tabanım oluşturma konusunda zamana ihtiyacı olduğu görülecektir. İşte tam bu noktada Türkiye’nin Avrupa Birliği ile ilişkilerinde yarım yüzyıldan daha uzun bir zamandır yaptığı yatırım ve ülkemizin kurulduğu tarihten bu yana güvenilir ciddi bir ülke olmasının olumlu sonuçlarının bir kez daha alınabileceği bir aşamayı yaşamaktayız. Çerçeve Programları gibi Birlik programlarına aktif katılım sağlayarak bu teknolojilere ülkemizin katılımcı olarak ulaşımını sağlamak, 21. yüzyılda dünyadaki hızlı değişime bir kez daha başarılı bir şekilde uyum sağlamış Türkiye olarak ortaya çıkmanın önem arz eden koşullarından birisidir. Bu konu sadece devletin yapacağı bir iş değildir; akademi, özel sektör ve üniversitelerin başarılı işbirlikleri gerçekleşmeleri halinde, yeşil dönüşümün alt yapısının kurulması ve firmalarımızın hızlı ve düşük maliyetli bir şekilde kendilerini uyarlayarak, Türkiye’nin 10-15 yıl içinde ortaya çıkması öngörülen İklim Kulübü içinde yer almasını sağlamaları mümkün bulunmaktadır. Bu durum sadece Türkiye’nin değil, etrafımızdaki kardeş halklar ve Türki Cumhuriyetler için de önemli avantajlar sağlayacaktır.

Toparlamak gerekirse denebilir ki, CBAM süreci gibi süreçler için zor olan Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) kurmak değildir, Tek Pencere Sistemini uygulamak da değildir, zira Türkiye bu konularda önemli tecrübe sahibi olup, bu sistemleri kolayca kurabilecek beşeri sermaye ve donanıma da sahiptir. Önemli olan yeni yüzyılın ihtiyaç duyulan teknolojilerine milli bir şekilde ulaşım sağlayabilmektir.

Ülkemizin Gümrük Birliği’ne girişi toplumsal mutabakatın temin edilmesi açısından zorlu bir süreç olmuştu. O günlerde bu sürecin ülkemize olumlu katkıları konusunda kuşku duyanlara hak vermemek mümkün değildi, çünkü süreç pek çok belirsizlik taşıyordu. Ancak artık ülkemiz çok daha deneyimlidir ve pek çok küresel gelişmeyi kendi lehine kaldıraç olarak kullanabilecek konum ve beceriye sahiptir. Bu nedenle, bu sefer benzer tartışmalar yaşanmadan, her kesim bir an önce ülkemizde hâlihazırda yapılmakta olan çalışmalara nasıl katkı sağlayabilirim çabası içinde olması gerekmektedir.

Sonuç olarak, AB ile Gümrük Birliğimiz CBAM konusunda bir muafiyet sağlamamaktadır. Bu nedenle, yeşil enerji ve üretime uyum konusunda yukarıda belirtilenlere ek olarak, aşağıdaki hususların hayata geçirilmesi önem arz etmektedir.

– AB’nin ETS’si ile uyumlu bir Emisyon Ticaret Sisteminin kurulması,

– AB ile ETS’yi bağlayan bir anlaşmanın yapılması,

– CBAM konusu malların ithalinde de ülkemizde CBAM sertifikasının tahsil edilmesi,

– Uluslararası doğrulayıcı kuruluşlar tarafından emisyon oranlarının raporlanmasının sağlanması ve bu sürecin mümkün olduğu kadar yerel kuruluşlar tarafından yapılması yönünde çaba gösterilmesi.

Bu durumda AB’deki ithalatçı, karbon fiyatının menşe ülkede fiilen ödenen karbon vergisinin veya sertifikasının indirimini talep edebilecek ve “kirleten öder” ilkesi gereğince de bu ek mali yükümlülüğü ihracatçıya yansıtmayacaktır. Ülkemizin oluşturacağı etkili bir CBAM ve emisyon salınımını kontrol sisteminin AB’nin oluşturduğu sistem ile eşleşmesi ve bu durumun AB tarafından tanınması durumunda, ihracatçılarımız CBAM’ın getirdiği ek mali yükümlülüklerden indirim talep edilebilecek veya ödemeyeceklerdir. Ülkemizin en büyük ticaret ilişkisi olan AB’nin CBAM ile uyumlu çevre ve karbon fiyatlama politikaları izlemesi ve aynı politikayı izleyen ülkeler ile ticaretini geliştirme yönünde bir dış ticaret politikası izlemesi ülkemizin lehine olacaktır. Ayrıca, CBAM sertifikası ödemesinin AB’ye yapılmaması, ülkemiz bütçesine gelir kaydedilmesi ve böylece yeşil ve dijital dönüşüm projelerinin finansmanında kullanılması, yeşil ve dijital dönüşümün hızını artırırken daha az sıkıntılı bir süreç yaşanmasına katkı sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

‘Carbon Border Adjustment Mechanism: Questions and Answers’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_21_3661, son ulaşım: 19.06.2023

‘International Carbon Market’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://climate.ec.europa.eu/eu-action/eu-emissions-trading-system-eu-ets/international-carbon-market_en, son ulaşım: 19.06.2023

‘Regulation (EU) 2023/956 Of The European Parliament and of the Council Of 10 May 2023 Establishing A Carbon Border Adjustment Mechanism’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32023R0956, son ulaşım: 19.06.2023

‘Regulation (EU) No 952/2013 of the European Parliament and of the Council of 9 October 2013 Laying Down the Union Customs Code’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32013R0952, son ulaşım: 19.06.2023

‘Commission Implementing Regulation (EU) 2018/2067 of 19 December 2018 on the Verification of Data and on the Accreditation of Verifiers Pursuant To Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://eur-lex.europa.eu/eli/reg_impl/2018/2067/oj, son ulaşım: 19.06.2023

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52021PC0564&rid=9  son ulaşım: 10.10.2023

‘CBAM Certificates’, Glowacki Law Firm, https://emissions-euets.com/cbam-certificates  son ulaşım: 19.06.2023

‘Which Countries Have a Carbon Emissions Trading System?, 2020’, Our World in Data, https://ourworldindata.org/grapher/carbon-emissions-trading-system, son ulaşım: 19.06.2023

Timothé Beaufils, Hauke Ward, Michael Jakob, Leonie Wenz, ‘Assessing Different European Carbon Border Adjustment Mechanism Implementations and Their Impact on Trade Partners’, https://www.nature.com/articles/s43247-023-00788-4  son ulaşım: 19.06.2023

Sigit Perdana, Marc Vielle, ‘Making the EU Carbon Border Adjustment Mechanism Acceptable and Climate Friendly for Least Developed Countries’ https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421522004645  son ulaşım: 14.10.2023

David E. Bond, James Killick, Sara Nordin, William De Catelle, Guillermo Giralda Fustes, William Grazebrook, Matt Solomon, ‘The EU Agreement on a Carbon Border Adjustment Mechanism’, https://www.whitecase.com/insight-alert/eu-agreement-carbon-border-adjustment-mechanism#:~:text=Reporting obligations during transition period,the end of each quarter, son ulaşım: 14.10.2023

‘Greenhouse Gases — Part 3: Specification with Guidance for the Verification and Validation of Greenhouse Gas Statements’,  International Organization for Standardization

https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:14064:-3:ed-2:v1:en son ulaşım: 14.10.2023

‘ISO 14064-3 2019 Standardı Nedir Sera Gazı Beyanlarının Doğrulanması ve Onaylanması Standardı’, AURA Belgelendirme Doğrulama Muayene Eğitim https://www.seragazidogrulama.com/iso-14064-3-standardi-nedir-sera-gazi-beyanlarinin-dogrulanmasi-ve-onaylanmasi-standardi, son ulaşım: 14.10.2023

‘Customs Formalities for Low Value Consignments’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://taxation-customs.ec.europa.eu/customs-4/customs-procedures-import-and-export-0/customs-procedures/customs-formalities-low-value-consignments_en, son ulaşım: 14.10.2023

‘Consolidated text: Commission Implementing Regulation (EU) 2018/2067 of 19 December 2018 on the Verification of Data and on the Accreditation of Verifiers pursuant to Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council’, Avrupa Birliği Web Sayfası, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02018R2067-20210101, son ulaşım: 14.10.2023

‘Emissions Reporting for the EU Emissions Trading System and Information on Release of Verified Emissions Data and Compliance Information for 2019’, Avrupa Birliği Web Sayfası https://climate.ec.europa.eu/news-your-voice/news/emissions-reporting-eu-emissions-trading-system-and-information-release-verified-emissions-data-and-2020-03-26_en, son ulaşım: 14.10.2023

Average Closing Spot Prices of European Emission Allowances (EUA) from 2010 to 2022, https://www.statista.com/statistics/1329581/spot-prices-european-union-emission-trading-system-allowances/, son ulaşım: 14.10.2023

‘European Union: “FIT FOR 55”- Carbon Border Adjustment Mechanism Regulation Signed’, https://www.globalcompliancenews.com/2023/05/18/https-insightplus-bakermckenzie-com-bm-tax-european-union-fit-for-55-european-union-carbon-border-adjustment-mechanism-regulation-signed_05112023/, son ulaşım: 14.10.2023

Chrıstiana Jansen, ‘3 Leading Countries in Climate Policy’, https://earth.org/countries-climate-policy/#:~:text=In%20order%20to%20alleviate%20the,leading%20countries%20in%20climate%20action. son ulaşım: 14.10.2023

Ahmet Atıl Aşıcı, ‘Türkiye’nin Yeşil Ekonomi Yolculuğu ve İklim Hedefleri’, https://www.ilkeanaliz.net/2023/06/05/turkiyenin-yesil-ekonomi-yolculugu/?utm_source=yesilbuyume.beehiiv.com&utm_medium=newsletter&utm_campaign=yesil-buyume- , son ulaşım: 14.10.2023

‘G7 Hiroshima Leaders’ Communiqué May 20, 2023’, European Council, https://www.consilium.europa.eu/media/64497/g7-2023-hiroshima-leaders-communiqu%C3%A9.pdf  son ulaşım: 14.10.2023

‘Research and Innovation for the European Green Deal, AB Komisyonu, https://research-and-innovation.ec.europa.eu/strategy/strategy-2020-2024/environment-and-climate/european-green-deal_en  son ulaşım: 14.10.2023

ETS ve Karbon Fiyatlandırma Uygulayan Ülkeler, International Carbon Action Partnership, https://icapcarbonaction.com/en/ets  son ulaşım: 14.10.2023

‘G7 Climate Club’,  Avrupa Parlamentosu,https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2023/739385/EPRS_ATA(2023)739385_EN.pdf  son ulaşım: 14.10.2023

---

[1] https://www.consilium.europa.eu/media/64497/g7-2023-hiroshima-leaders-communiqu%C3%A9.pdf

[2] Bir iklim kulübünün ardındaki fikrin kökleri, ilk olarak 1965’te Buchanan tarafından önerilen kulüp teorisine dayanmaktadır. Kulüp teorisi, uluslararası anlaşmalardaki bedavacılık (free riding) eğiliminin üstesinden gelmek için bir “kulüpler” mekanizmasına ihtiyaç duyulduğunu varsayar. 2015 yılında, Nobel Ödülü sahibi William Nordhaus ise hedef karbon fiyatları ile ticari yaptırımları birleştiren iklim kulüpleri önererek çevre politikası bağlamında sözkonusu konsepti daha da geliştirmiştir. 2021’de, dönemin Almanya maliye bakanı Olaf Scholz, uluslararası toplumun iklim dostu bir dönüşüme yönelik ortak adımlar atmasına yardımcı olacak bir uluslararası iklim kulübü oluşturma fikrini destekledi. Haziran 2022’de Almanya Schloss Elmau’daki zirvesinde G7, yeni bir uluslararası iklim formatı – bir iklim kulübü – keşfetme niyetini açıklamış ve bu konuda bir bildiri kabul etmiştir. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2023/739385/EPRS_ATA(2023)739385_EN.pdf

[3] https://research-and-innovation.ec.europa.eu/strategy/strategy-2020-2024/environment-and-climate/european-green-deal_en

[4] https://icapcarbonaction.com/en/ets

[5] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52021PC0564&rid=9