ÖZET

1929 yılında başlayan, kısa sürede dünyaya yayılan Dünya Ekonomik krizi, özellikle sanayileşmiş ülkelerde yıkıcı etkiler yaratmış, en çok bu ülkeleri vurmuştur. İşsizler, evsizler, sefiller ordusu yaratmıştır. Tarım üretimi azalmış, ticaret hacmi küçülmüştür. Ardından II. Dünya Savaşı başlamış, savaşın ağır sonuçları yine tüm dünya ülkelerini derinden etkilemiştir. Bazı gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler ticaret hacminin canlandırılması ve geliştirilmesi için Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) imzalamış, mal ithal ve ihracında önemli gelir elde etmiş, ekonomik kalkınmayı sağlamışlar. Daha sonra ülkeler hizmet sektöründen de gelir elde etmek amacıyla Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) imzalamışlar. Uluslararası ticarete konu malların sınıflandırılmasında birliği sağlamak amacıyla hazırlanan Armonize Sistem Nomanklatürüne benzer, hizmet ticareti için de Hizmetler Sektörel Sınıflandırma Listesi hazırlanmış, taraf ülkelere sunulmuştur. Sınıflandırma Listesindeki hizmetleri sunan, uzmanlaşan ve rekabet eden ülkeler, mal ticaretinde olduğu gibi, teknolojik gelişmelerin de etkisiyle büyük gelişme göstermiş, hizmet ticaretinde de önemli gelir sağlamışlardır. Ülkemizin de avantajlı olduğu hizmet sektörlerinde uzmanlaşması, ihracatını ve dolayısıyla milli gelirimizi arttırması gerekir.

Anahtar kelimeler: Hizmet, mal ticareti, ithalat, sınıflandırma, hizmet ihracatı, GATT, GATS, destek, milli gelir.

GİRİŞ

Kamu yararı için devlet tarafından üstlenilen ve daha sonra dev bir pazar haline gelen kamu hizmeti, devlet elinden çıkarılıp, trilyonlarca doların el değiştirdiği, içerisinde özel sektörün rol alabileceği bir tüketim pazarına dönüştürülmüştür. 1947’de imzalanan ve 143 üyesi bulunan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması(GATT)’nın yerini, Dünya Ticaret Örgütü almıştır. Aynı yıl hizmet ticaretini uluslararası ticarete açan Hizmet Ticareti Genel Anlaşması(GATS) imzalanmıştır. GATT ile uluslararası mal ticaretinin, GATS ile hizmet ticaretinin, hukuksal çerçevesi oluşturulmuştur.

Önce malın daha sonra da hizmetlerin uluslararası ticarete açılması nedeniyle, özellikle gelişmiş ülkeler ekonomik durumlarına ve karşılaştırmalı üstünlük teorisine göre piyasa yapılarına uygun hizmet sektörlerine önem vermiş, yatırım yapmış, desteklemiş, koruyucu önlemler almış ve dünya ticaretindeki paylarını sürekli artırmışlardır.

Gelişmiş ülkeler finansal, fikri mülkiyet hakları, telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi, seyahat, ulaştırma, eğitim, sağlık gibi hizmetlere ağırlık verirken, gelişmekte olan ülkeler inşaat, taşımacılık ve bakım onarım hizmetlerine ağırlık vermişlerdir. 2021 yılı esas alındığında ülkemiz deniz, hava ve diğer taşımacılık hizmetinde önemli gelir elde etmiştir.

Ticari hizmetleri ihraç eden ihracatçılara destek sağlamak için 18.02.2021 tarihinde müstakil bir Hizmet İhracatçıları Birliği kurulmuş, 20.04.2022 tarihli 31815 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan 5448 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararı ile de Hizmet İhracatının Desteklenmesi̇ amaçlanmıştır.

Bu yazımızda, GATS’e göre hizmet, hizmetin sınıflandırılması, kamu tarafından yapılan hizmetlerin özel sektörlere devredilmesi, uluslararası ticarete açılması, destekleri, hizmet ihracatı yöntemleri, ülkelerin hizmet ticaretindeki uzmanlaşma oranları konuları ele alınacaktır.

ULUSLARARASI HİZMET TİCARETİ ve DESTEKLERİ

1) Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması – (GATT)

II. Dünya Savaşından sonra, ekonomik toparlanma ve kalkınmanın sağlanması için, dünya mal üretiminin ve mübadelesinin genişletilmesi, gümrük tarifelerini azar azar, kotaları ise derhal kaldırarak dünya ticaretinin serbestleştirilmesi, Ticarette En Çok Kayrılan Ülke ayrımcı muamelesinin ortadan kaldırılması, karşılıklı yarar sağlayan düzenlemelerin yapılması, yerli firmaların uluslararası ticaretten zarar görmesi halinde koruyucu önlemlerin alınmasına izin verilmesi konularında, 23 ülke temsilcileri tarafından 30.10.1947 tarihinde İsviçre’nin Cenevre kentinde, GATT imzalanmış, 1 Ocak 1948’de yasalaşmıştır.

İmzalandığı tarihten 01.01.1995 tarihine kadar GATT üyesi gelişmiş ülkeler, ekonomik kalkınmayı sağlamış, milli gelirlerini artırmış, dünya ticaretinin %90’nını elde etmişlerdir.

2) Hizmet Ticareti Genel Anlaşması – (GATS)

GATS, mal ticaretindeki muadili GATT’dan ilham alınmış, uluslararası hizmet ticareti kuralları sistemi oluşturarak, taraf ülkelere adil muameleyi sağlamak (ayrımcılık yapmama ilkesi), bağlayıcı kurallarıyla ekonomik faaliyeti teşvik etmek,  liberalizasyon yoluyla ticareti ve milli geliri artırmak amacıyla, 1986-1994 yıllarında yapılan Uruguay Görüşme Turunda GATT’a dahil edilmiş, 15.04.1994 tarihinde imzalanmıştır. 01.01.1995 tarihinde resmi olarak faaliyete geçen Dünya Ticaret Örgütü bünyesine aktarılmıştır. GATS sonucu Dünya Ticaret Örgütü içinde “Hizmet Ticareti Konseyi” adı ile bir birim kurulmuştur. Bu birim hizmet ticaretine ilişkin düzenlemeleri gerçekleştirmektedir.

Türkiye Cumhuriyeti de 1994 yılında GATS’ı Dünya Ticaret Örgütü kurucu üyesi olarak imzalamış ve anlaşma TBMM’de 25.02.1995 tarihinde onaylanmıştır. Dünya Ticaret Örgütü üyeleri aynı zamanda GATS’a taraftır.

Hizmetler sektörü dünyada, malların üretiminde emek faktörü olarak çok önemli girdi teşkil etmesi nedeniyle, istihdamın ve üretimin üçte ikisinden fazlasını oluşturmakta, toplam ticaretin yüzde 25’inden fazlasını temsil etmektedir. Bu nedenle yıllar öncesinden hizmet ticareti için de girişimde bulunan GATT ve GATS’ı imzalayan Avrupa Birliği ülkeleri, Amerika, Avustralya, Birleşik Krallık, Kanada, Çin ve Yeni Zelanda ticaret hacimlerini ve milli gelirlerini artırmış, ekonomileri güçlenmiş, bu nedenle Dünya’da siyaseten de güçlü olmuşlardır.

Dünya Ticaret Örgütü Sekretaryası bu anlaşma için “GATS, sadece sınır ötesi ticaret ve yatırımları kapsamakla kalmayıp, bir hizmetin yerine getirilmesiyle bağlantılı olarak akla gelebilecek tüm sektörleri (hizmet ve mal üretim sektörleri) kapsayan bir “hizmet yatırımları ve hizmet ticareti anlaşmasıdır” demektedir. GATS, uluslararası hizmet ticaretine ilişkin temel kavram, kural ve ilkeleri ortaya koyan çok taraflı bir anlaşmadır.

Hizmetler Anlaşması, üç ilke üzerine yapılmıştır.

Bunlardan birincisi “Temel Kurallar”, bütün üyelerin uyması gereken temel yükümlülükleri kapsar. Bu yükümlülükler, ayırım yapmama, milli muamele ve hizmetler piyasasına girişlerin giderek serbestleştirilmesi gibi temel ilke ve prensiplerdir. Bu ilke ulusal ve yabancı firmalar arasında ayrım yapmama koşulunu getirmektedir. Bu koşula göre, ulusal firmalara tanınan imkanlar, destekler, uluslararası şirketlere de tanınacak, varsa engeller kaldırılacaktır. Her şirket, GATS önünde eşit olacaktır.

İkincisi, “Pazara Giriş Taahhütleri Listesi”dir. Bu listeler, ülkelerin, devam eden serbestleşme sürecinde, kendi hizmetler sektöründe var olan ve başka ülke kaynaklı hizmetlerin ülkelerine girmesine mani olan engellerin ne kadarını indirebileceklerinin veya ortadan kaldırabileceklerinin, taahhüdü ile ilgilidir. Böylece yabancı şirketlere şube açma,  ortaklık tesis etme, mülkiyet edinme, gibi olanaklar sağlanmış olacaktır.

Üçüncüsü ise, “Ekler”dir. Ekler, en çok kayrılan ülke kuralından istisnalar, muayyen bazı hizmetler (örneğin: haberleşme, mali hizmetler, hava ulaşım hizmetleri) ve kişilerin (Anlaşmada söz konusu edilen hizmet üretimlerini yapan gerçek kişilerin) dolaşımı ile ilgili disiplinleri kapsamaktadır. Anlaşma bir üye ülkenin, gerçek kişilerin sınırlarına girişini veya sınırları içinde geçici olarak kalmalarını, sınırlarının bütünlüğünü korumak ve gerçek kişilerin sınırlarından düzenli olarak transit hareketlerini sağlamak için olanlar da dahil, düzenlemek üzere uygulayacağı tedbirleri engellemeyecektir. Hizmet sunan kişiler, serbest olarak dolaşımda bulunacaktır.

Bu ilkeler ilerde görüleceği üzere, hizmet ticaretinin, ihracatının yapılma şekillerinin hukuki çerçevesini belirlemektedir.

3) Hizmetler Sektörü Sınıflandırma Listesi

GATS’ın  eki sektörler listesine bakıldığında, “hizmet” sayılan faaliyet dalları ve alt sektörleri görülmektedir. Dünya Gümrük Örgütü tarafından hazırlanan uluslararası ticarete konu malların, tek tip sınıflandırılması için kullanılan 21 Bölüm, 97 Fasıldan oluşan Armonize Sistem Nomanklatüründe olduğu gibi, uluslararası ticarete konu olan hizmet sektörleri listesi de, Birleşmiş Milletler tarafından belirlenen sektörel sınıflandırma kitabı esas alınarak, Dünya Ticaret Örgütü Sekretaryası tarafından MTN.GNS/W/120 sayılı bir belge ile üye ülkelerin bilgilerine sunulmuştur. Söz konusu belgede “Hizmetler Kesimi” 12 sektör ve 155 alt sektöre ayrılmıştır. 12 sektör olarak belirlenen Hizmetler Kesimi, GATS’a taraf olmamız nedeniyle, 5448 sayılı Cumhurbaşkanlığının Hizmet İhracatının Tanımlanması, Sınıflandırılması ve Desteklenmesi Hakkında Kararın Ek-1’de ana başlıklar halinde yer almıştır. (E-kaynak: https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/itip_user_guide_e.htm#6 23.01.2023)

4) Uluslararası Ticari Hizmet, Hizmet İhracatı ve Hizmet İhracatçısı

Hizmet Ticareti Genel Anlaşmasının 1 inci maddesinin 3/b bendinde “hizmetler, resmi makamların yetkileri çerçevesinde sundukları hizmetlerin dışında kalan tüm sektörlerdeki hizmetleri kapsar. 3/c, Resmi makamların yetkileri çerçevesinde sundukları hizmet, ne bir ticari temele dayanan ne de bir ya da daha fazla hizmet sunucusuyla rekabet ederek sunulan hizmet anlamına gelmektedir” şeklinde tanımlanmıştır.

Bu, devletin asli görevleri olarak kabul edilen (adalet, milli, güvenlik vb.) hizmetlerin dışında kalan eğitim, sağlık, ulaştırma, haberleşme gibi hem kamu, hem de özel sektörün yer aldığı hizmet alanlarının hepsinin GATS’a dahil edildiği anlamına gelmektedir. GATS’ ın amacı, bir hizmetin uluslararası ticarete açılması ve bunun için, devlet tarafından yapılan hizmetlerin özel sektöre devredilmesi, önünde yasal bir engel varsa bu engellerin de kaldırılması, bu hizmetlerin yabancı firmalar tarafından da yapılmasıdır.

GATS genel olarak devlet tarafından yapılan kamu hizmetlerinin özel sektöre devrini ve uluslararası ticaretini düzenleyen bir anlaşma olarak tanımlanabilir. GATT ile belirlenen mal ticareti görece basit bir biçimde düzenlenebilirken, GATS ile belirlenen hizmet ticareti oldukça karmaşık bir biçimde düzenlenmektedir. Bunun nedeni, GATS’ın oldukça geniş bir biçimde içine aldığı hizmet türlerinin biçimi, içeriği ve gerektirdiği kapsamlı yasal ve fiziksel altyapı uygulamalarıdır.

GATS’ın kapsamı, yalnızca bir hizmetin yerine getirilmesi, yapılması ile sınırlı değildir. Bu hizmetin yerine getirilebilmesi için gerekli olan tüm ürünlerin üretimi de GATS’ın kapsamı içerisindedir. GATS’in 28 inci maddesinde de (b) “hizmet arzı, bir hizmetin üretim, dağıtım, pazarlama, satış ve teslimini içerir” şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanımla, hizmetin tüm iktisadi aşamalarının, Anlaşma kapsamında olduğu belirtilmiştir.

Anlaşmanın imzacılarından olan ülkemizde de, hizmet sektörünü düzenleyen kanunlarda bir çok değişiklik yapılmıştır. Özelleştirme uygulamalarına son yıllarda büyük bir hız verilmiş, yapılan özelleştirmeler telekomünikasyon, ulaşım, eğitim, sağlık, enerji üretimi ve dağıtımı, belediye hizmetleri gibi en kârlı hizmet alanlarında gerçekleşmiştir. Bu alanlar aynı zamanda  önemli stratejik hizmet alanlarını oluşturmaktadır.

İhracat denildiği zaman, malların diğer ülkelere satılması, gümrük idaresine sunulması, ihracat beyannamesinin verilmesi, gümrük işlemlerinin yapılması, taşıta yüklenmesi, yurt dışına gönderilmesi, bedelinin aracı banka vasıtasıyla yurda getirilmesi, malların cinsine göre ihracatçının ilgili İhracatçılar Birliğine üye olması vb. işlemler anlaşılır. Hizmet ihracatı denildiği zaman da, bu ve bunlara benzer işlemlerin yapılıp yapılmadığı düşünülür.

Türk Gümrük Tarife Cetvelinde ve 4458 sayılı Gümrük Kanununda “Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesine giren ve çıkan eşyaya ve taşıt araçlarına uygulanacak gümrük kurallarının belirleneceği” hükmünün yer alması, hizmetin tanımlanmaması ve soyut olması nedeniyle, gümrük idaresine sunulması, gümrük işlemlerinin yapılması söz konusu değildir. Hizmetlerin ihracatında kullanılan malların yurtdışı edilmesi halinde, gümrük idarelerine beyan edilir, gümrük işlemleri yapılır. Örnek olarak Türk firmaları tarafından yurt dışında üstlendikleri müteahhitlik işleri ile ilgili olarak, geçici ihraç edilen veya yurt dışından satın alınan makine ve teçhizatın tekrar yurda getirilmesi halinde gümrük işlemleri yapılır. Yine DVD, CD veya başka araçlarla film, bilgi, veri vb. ihracı halinde, söz konusu eşyaların gümrük işlemleri yapılır.

Hizmet ihracatı: Yurt dışında yerleşik kişi veya kuruluşlara yurt içinde ya da yurt dışında yapılan, yurt içinde ya da yurt dışında faydalanılan ve Kararın 1 no’lu ekinde yer alan döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerin sunulmalarıdır (5448 sayılı Karar mad. 3-e). Hizmetin milli sınırlar dışındaki gerçek ve tüzel kişilere yapılması, sunulması nedeniyle, serbest bölgelere yapılan hizmet, uluslararası hizmet ticareti kapsamına girmez. Serbest bölgeler milli sınırlar içinde kalmakla birlikte, gümrük işlemlerinin uygulanması bakımından yurt dışı sayılan hallerden sayılmaktadır.

Hizmet ihracatçısı: Hizmet ihracatını gerçekleştiren Türkiye’de yerleşik kişiler veya kuruluşlardır (5448 sayılı Karar mad. 3-d). Hizmet ihracatçısı olabilmek için, Türk vatandaşları  işletmeleri adına vergi levhası almaları, işletmeye ait finansal işlemlerini bu vergi numarası ile yapmaları ve Hizmet İhracatçıları Birliğine üye olmaları gerekir.

5) GATS’ne göre Hizmet İhracatı Yöntemleri

GATS’ne göre, hizmet ihracatı dört yöntemle yapılmaktadır. Bu yöntemler, hizmet sunma, sağlama, tedarik ve yararlanma şekillerini ifade eder. Tedarik şekilleri, hizmet yapıldığında hizmet sağlayıcının ve yararlanıcının, her ikisinin de bulunduğu yerlere göre tanımlanır.

a) Sınır ötesi hizmet ihracatı : Taraf  bir ülkeden diğer bir ülkede yerleşik kişi veya kuruluşlara, yurt içinde sağlanan ve yurt dışında faydalanılan hizmet sunumunu ifade eder. Hizmeti sunan ve hizmetten yararlanan her iki taraf da kendi ülkesindedir. Mal ticaretinde olduğu gibi, burada da sınırı geçen, hizmettir. Telekomünikasyon suretiyle sunulan hizmetler, uzaktan eğitim, yabancı dil eğitimi, psikolojik destek hizmetleri, piyasa araştırması, istatistiksel analiz, pazarlama konusunda danışmanlık hizmetleri gibi verilen hizmetler örnek olarak gösterilebilir.

b) Yurt dışında ticari varlık oluşturulması yoluyla hizmet ihracatı: Üye ülke hizmet sunucusunun başka bir üye ülkede bir ticari varlık kurması (şirket kurmak, ofis veya şube açmak vb.) suretiyle hizmet sunmasıdır.

Yurtdışında bankalar, sigorta şirketleri, telekomünikasyon şirketleri, tur operatörleri, otel zincirleri ve nakliye şirketleri, inşaat şirketleri tarafından sunulan hizmetler,  örnek olarak verilebilir. Bu sunum şekli, esasen hizmetlerin değil, mahiyet itibarıyla doğrudan yatırımların konusudur ve ticari varlık, kurumsal iştirakler, tröstler, ortak girişimler, ortaklıklar, şahıs şirketleri, dernekler, temsilcilikler veya şubeler kurulmasını veya bu tür kuruluşların satın alınmasını içerir. Hizmet ihracının en büyük kısmı, bu yöntemle yapılmaktadır.

c) Yurtdışında Tüketim: Hizmetten yararlanacakların diğer ülkeye giderek, o ülkede hizmeti almasını ifade eder. Firmaların ülkede yabancılara hizmet vermesi ve yararlanıcıların da o ülkede hizmet almasına, yurt dışında hizmet tüketimi denir. Kişiler diğer ülkeye gezi, seyahat, turizm vb. amaçla gider ve sağlanan hizmetten yararlanır. Örneğin ülkemize gelen yabancılara  otelcilik, eğitim, tedavi gibi hizmetin verilmesi ve yararlanılması.

Bazı durumlarda ise hizmet alanın yerine, hizmet sunanın ekipmanlarını, hizmet alanın ülkesine göndererek hizmet vermesi de bu yöntemle yapılabilir. Örneğin, gemi veya uçağın bakımı, onarımı, tamir hizmetleri için ekipmanların gönderilmesi. Burada esas olan gerçek kişilerin yanında, tüzel kişiler tarafından da hizmetin verilmesidir.

d) Gerçek kişilerin hareketi: Bir ülke hizmet sunucusu gerçek kişinin diğer bir ülkeye giderek hizmet sunmasıdır. Saha operasyonları için personelini projelere gönderen mühendislik firmaları, başka ülkede bulunan hastaların tedavisi için giden doktorlar, ilgililere hukuki yardımda bulunmak için seyahat eden avukatlar, planlama ve bakım hizmetleri için personelini gönderen sanayi şirketleri tarafından sunulan hizmetler, örnek olarak verilebilir.

6) Hizmet İhracatı Bedelinin Yurda Getirilmesi

Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara İlişkin İhracat Bedelleri Hakkında No:2018-32/48 Tebliğe dayanılarak hazırlanan 16.01.2020 tarihli Merkez Bankası İhracat Genelgesinin 22’nci maddesi ile, hizmet ihracatı bedellerinin tamamı ihracatçının serbest kullanımına bırakılan dövizler arasında düzenlenmiştir. Bu nedenle döviz tasarrufu serbesttir. İhracat bedellerinin yurda getirilme ve bir bankaya satılma zorunluğu bulunmamaktadır.

7) Hizmet İhracatı Destekleri

5448 sayılı Cumhurbaşkanlığının Hizmet ihracatının Tanımlanması, Sınıflandırılması ve Desteklenmesi Hakkında Kararı ile,

Eğitim,

Fuarcılık,

Gayrimenkul,

Kültürel ve Yaratıcı Endüstriler, 

Lojistik ve Taşımacılık,

Sağlık Turizmi ve Spor Turizmi,

Yönetim Danışmanlığı,

Yeşil Hizmetler,

Diğer Hizmetler,

sektörlerine yönelik hizmet ihracatı desteklerinin sağlanması amaçlanmıştır.

Desteklerden, sektörler itibariyle tanımlanmış olan hizmet ihracatçısı yararlanıcılar ile işbirliği kuruluşları yararlanabilecektir. İşbirliği kuruluşları; Ticaret Bakanlığı tarafından belirlenen kamu kurum ve kuruluşları, sektörel çatı kuruluşları ve hizmet sektörlerindeki diğer kuruluşlardır.

Örnek Olarak Yararlanabilecekler

• Sağlık Turizmi Şirketleri: Sağlık Turizmi aracılık faaliyetlerinde bulunan ve Sağlık Turizmi Yetki Belgesi’ne sahip tüm şirketler.

• Sağlık Kuruluşları: İlgili kamu kurumundan ruhsatlı, Sağlık Turizmi Yetki Belgesi’ne sahip tüm sağlık kuruluşları (Hastaneler, klinikler, tıp merkezleri, bakım merkezleri v.s)

• Bilişim Şirketleri: Yazılım, Mobil Uygulama, Bilgisayar Oyunu, Bilişim Hizmetleri alanında faaliyet gösteren şirketler.

• Film Yapımcısı Şirketler: Kültür ve Turizm Bakanlığından yapımcı belgesi almış film şirketleri.

• Film Dağıtımcısı Şirketler: Türk dizi ve filmlerini yurt dışında dağıtan şirketler.

• Eğitim Kurumu: Türkiye’de yerleşik, Devlet Üniversiteleri, Vakıf Üniversiteleri ve Vakıf Meslek Yüksek Okulları.

• Yönetim Danışmanlığı Şirketi: Yönetim danışmanlığı sektöründe faaliyet gösteren işbirliği kuruluşları,

Listede belirtilen hizmetleri ihraç etmeleri halinde faydalanabilir.

Karar ile, hizmet ihracatında sürdürülebilir artışın sağlanması amacıyla, ihracata yönelik kurumsal kapasite oluşturulmasına ve kapasitenin güçlendirilmesine, yurt dışı pazarlara erişime, pazarda tutundurmaya ve pazar payını arttırmaya yönelik faaliyetlere ilişkin giderlerin, Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu (DFİF)’ndan karşılanacağı, destek oran ve miktarlarının yılbaşında yeniden belirleneceği hususları düzenlenmiştir.

5448 Sayılı Karar ile Hizmet Sektörlerine Sağlanan Destekler

1)  Acente Komisyon Desteği

2)  Akademisyen İstihdam Desteği

3)  Bireysel Katılım Desteği

4)  Birim Desteği

5)  Dublaj veya Altyazı Giderleri Desteği

6)  Film Platosu ve Stüdyosu Kullanım Giderleri Desteği

7)  Fuar Alanı Yapım Desteği

8)  Hasta Yol Desteği

9)  HİSER Projesi Desteği

10)  İstihdam Desteği

11)  Komplikasyon ve Seyahat Sağlık Sigortası Desteği

12)  Korsanla Mücadele Giderleri Desteği

13)  Milli Katılım Desteği

14)  Milli Katılım Organizasyonunu Tanıtım Desteği

15)  Milli Katılım Tanıtım Desteği

16)  Pazara Giriş Belgeleri Desteği

17)  Rapor Desteği

18)  Reklam, Tanıtım ve Pazarlama Desteği

19)  Sağlık ve Spor Turizmi Sektörlerinin Geliştirilmesi ve Tanıtılması Desteği

20)  Sanal Fuar Organizasyon Desteği

21)  Sektörel Alım Heyeti ve Sektörel Ticaret Heyeti Programları Desteği

22)  Sektörel Nitelikli Uluslararası Yurt İçi Fuar Organizasyon Desteği

23)  Tanıtım Heyeti Desteği

24)  Tescil ve Koruma Desteği

25) Uluslararası Kuruluşlara Üyelik Desteği

26)  Uluslararası Öğrenci Ofisleri Kapasite Geliştirme Desteği

27)  Uluslararası Sıralama Desteği

28)  Ürün Yerleştirme Desteği

29)  Veri Tabanı Üyelik Desteği

30)  Yabancı Dil ve Sağlık Turizmi Eğitimi  Desteği

31)  Yarışma ve Etkinlik Desteği

32)  Yurt Dışı Etkinlik Katılım Desteği

33)  Yurt Dışı Fuar Organizasyon Desteği

34)  Yurt İçi Etkinlik Katılım Desteği

35)  Yurt İçi Tanıtım ve Eğitim Desteği

Belirtilen desteklere ilave olarak, Bakanlar Kurulunun 2017/9962 sayılı “İhracatçılara Hususi Damgalı Pasaport Verilmesine İlişkin Esaslar Hakkında Kararı kapsamında, belirli bir limitin üzerinde ihracat yapan firma yöneticilerine, hususi damgalı pasaport (yeşil pasaport) verilmektedir.

8) Hizmet İhracatı Desteği için Başvuru Esasları

Hizmet ihracatçıları ve işbirliği kuruluşları, “Temel Bilgi ve Belgeler”i bir defaya mahsus olmak üzere, belgenin düzenlenme tarihinden itibaren en geç altı ay içinde (Hizmet İhracatçıları Birliği Genel Sekreterliklerine ve Uluslararası Hizmet Ticareti Genel Müdürlüğüne) incelemeci kuruluşun KEP adresine iletir.

Yapılacak inceleme sonunda destekten yararlanacak yararlanıcı ve ödeme miktarları, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasına bildirilir ve ödeme öncelikle yapılır.

Başvuru ve uygulamaya ilişkin usul ve esaslar, hizmet ihracatçısı yararlanıcılara sağlanan destekler, yararlanma koşulları, sunulacak bilgi ve belgeler, destek başvuru süresi başvuru mercii ve usulü, destek başlangıç tarihi ve yıllık destek üst limitleri, inceleme, ödeme esasları, raporlama, ilave destek oranları, Hedef Ülkeler Listesi, yurt dışı belge onay işlemleri, birim yerinde inceleme işlemleri gibi hususlar, sektör bazında yayımlanan ayrı ayrı Genelgeler ile düzenlenmiştir. GATS’ın şeffaflık kuralı gereğince, üye ülkeler taahhütte bulundukları hizmet sektörlerine ilişkin idari düzenlemelerini, yasalarını Hizmetler Ticareti Konseyine bildirecek ve yabancı hizmet sunucularının da hizmetler ticaretine uygulanan düzenlemelerden haberdar olacaklardır. Bu nedenle Karar ve Genelgeler Ticaret Bakanlığı web sitesinde yayımlanmıştır.

HİZMET TÜRLERİNE GÖRE TİCARETİMİZ

Tablo 1: Hizmet türlerine göre uluslararası 2020-2021 yılları hizmet ticareti (Milyon $)

Hizmet türleri	İhracat		İthalat		Denge
	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Toplam	24.918	34.777	22.839	27.943	2.079	6.834
Başkasına ait fiziksel girdiler için imalat hizmetleri	286	282	67	159	219	123
Bakım ve onarım hizmetleri	1.166	1.419	597	694	570	726
Taşımacılık	16.087	24.420	7.989	10.923	8.098	13.497
Yolcu	3.391	7.072	369	445	3.021	6.627
Navlun	9.379	12.835	6.397	8.724	2.981	4.111
Diğer	3.318	4.514	1.222	1.755	2.096	2.759
Deniz taşımacılığı	3.897	5.461	5.092	7.372	-1.195	-1.911
Yolcu	4	2	1	1	3	2
Navlun	1.788	2.681	5.004	7.268	-3.216	-4.588
Diğer	2.105	2.778	87	103	2.018	2.675
Hava yolu taşımacılığı	7.089	12.651	1.760	2.309	5.328	10.342
Yolcu	3.374	7.055	368	444	3.006	6.611
Navlun	3.120	4.604	420	396	2.700	4.209
Diğer	594	992	972	1.469	-378	-477
Diğer taşımacılık modları	4.963	6.167	1.110	1.202	3.853	4.966
Yolcu	12	15	0	0	12	15
Navlun	4.470	5.549	973	1.060	3.497	4.490
Diğer	481	603	137	142	344	461
Posta ve kurye hizmetleri	139	141	26	41	112	100
İnşaat	239	260	19	33	220	227
Yurtdışında verilen inşaat hizmetleri	236	259	11	5	225	255
Yurtiçinde alınan inşaat hizmetleri	3	0	8	29	-5	-28
Sigorta ve emeklilik hizmetleri	960	1.011	2.037	2.281	-1.077	-1.270
Doğrudan sigorta	80	75	568	806	-488	-731
Reasürans	839	894	1.450	1.452	-610	-558
Yardımcı sigorta hizmetleri	23	25	13	17	10	8
Emeklilik ve standartlaştırılmış garanti hizmetleri	17	17	6	6	12	11
Finansal hizmetler	381	386	605	518	-224	-131
Fikri mülkiyet hakları kullanım ücretleri	258	377	2.349	2.738	-2.092	-2.361
Telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri	2.114	2.567	3.134	3.261	-1.020	-694
Telekomünikasyon hizmetleri	324	394	598	589	-273	-195
Bilgisayar hizmetleri	1.717	2.067	2.097	2.203	-380	-136
Bilgi hizmetleri	73	106	439	469	-366	-364
Diğer iş hizmetleri	2.908	3.521	4.833	6.008	-1.925	-2.488
Araştırma ve geliştirme hizmetleri	383	425	231	265	152	160
Mesleki hizmetler ve yönetim danışmanlığı hizmetleri	799	914	2.182	2.854	-1.382	-1.940
Teknik hizmetler, ticaretle ilgili hizmet ve diğer iş hizmetleri	1.725	2.181	2.420	2.890	-695	-708
Kişisel, kültürel ve eğlence hizmetleri	154	193	255	302	-101	-109
Görsel-işitsel ve ilgili hizmetler	92	111	202	245	-111	-134
Diğer kişisel, kültürel ve eğlence hizmetleri	62	82	53	57	10	25
Resmi hizmetler (Devlet hizmetleri )	365	341	956	1.026	-590	-685

Hizmet ihracatının önemli bölümünü taşımacılık hizmetleri  oluşturmuş ve yapılan ihracat ile 2020 yılında  16 milyar 87 milyon dolar, 2021 yılında %51,8 artışla 24 milyar 420 milyon dolar gelir sağlanmıştır. Telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri  ihracatı 2021 yılında bir önceki yıla göre %21,4 artarak 2 milyar 567 milyon dolar, bakım ve onarım hizmetleri  2020 yılına göre %21,7 artarak 1 milyar 419 milyon dolar olmuştur. Yurtdışında inşaat hizmetleri  2020 yılında 236 milyar dolar iken, 2021 yılında 259 milyar dolar olmuş, aynı yıllardaki ithalatın düşük olması nedeniyle lehe kazanç vermiştir.

2021 yılında toplam 34 milyar 777 milyon dolar hizmet ihracatına karşılık 27 milyar 943 milyon dolar ithalat olmuş, 6 milyar 834 milyon dolar gelir elde edilmiştir.

Taşımacılığın toplam ithalat içindeki payı 2020 yılında %35 iken 2021 yılında %39,1, ikinci sırada yer alan “diğer iş hizmetleri “nin payı ise 2020 yılında %21,2 iken 2021’de %21,5  yükselmiştir. Hizmet ithalatındaki payı 2020 yılında  %14 olan “telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri” sektörü, 2021 yılında %11,7 oran ile üçüncü sırada yer almıştır.

Tablo 2: En çok hizmet ihracatı ve ithalatı yapılan 20 ülke (2020-2021 yılı) (Milyon $)

	İhracat			İthalat
Ülkeler	2020	2021	Ülkeler	2020	2021
Toplam	24 918	34 777	Toplam	22 839	27 944
ABD	2 390	3 770	ABD	1 876	2 387
Almanya	2 802	4 130	Almanya	2 313	2 414
Azerbaycan	268	377	Belçika	664	736
Belçika	425	596	Birleşik Arap Emirlikleri	393	492
Birleşik Arap Emirlikleri	550	796	Birleşik Krallık	1 776	1 963
Birleşik Krallık	1 432	1 900	Çin	407	457
Çin	442	583	Diğerleri	5 636	7 196
Danimarka	349	407	Fransa	1 099	1 148
Fransa	939	1 178	Güney Kore	189	339
Hollanda	1 063	912	Hollanda	878	1 013
Irak	987	1 654	Hong Kong	391	739
İrlanda	621	893	İrlanda	2 278	2 962
İspanya	498	659	İspanya	365	500
İsrail	346	592	İsviçre	742	580
İsviçre	836	1 182	İtalya	656	750
İtalya	803	966	Japonya	202	369
Özbekistan	273	417	Liberya	749	1 033
Romanya	332	445	Malta	523	689
Rusya	829	1 138	Marşal Adaları	441	552
Ukrayna	318	584	Panama	838	1 042
Diğerleri	8 414	11 599	Rusya Federasyonu	423	583

2021 yılında %11,9 ile Almanya’ya 4.130 milyar, ikinci sırada %10,8 ile Amerika Birleşik Devletlerine 3.770 milyar, üçüncü sırada ise %5,5’i ile Birleşik Krallık’a 1.900 milyar dolar hizmet ihracatı yapılmış, toplam ihracatın %28,17’sini oluşturmuştur. Daha sonra %3 oranlarda Irak, İsviçre, Fransa ve Rusya’ ya hizmet ihracatı yapılmıştır.

2021 yılında İrlanda’dan 2.962 milyar dolar, Almanya’dan 2.414 milyar dolar ve Amerika’dan 2.387 milyar dolar ithalat yapılmış, ithalatın %10,6′ sını İrlanda, %8,6’sını Almanya, %8,5′ sını Amerika oluşturmuştur. Birleşik Krallık’tan 1.963 milyar dolar, Fransa’dan 1.148 milyar dolar, Hollanda’dan 1.013 milyar dolar, Panama’dan 1.042 milyar dolar hizmet ithalatı yapılmıştır.

Tablo 3: Ülke gruplarına göre 2020-2021 yılı hizmet ticareti (Milyon $)

Ülke grupları	İhracat		İthalat		Denge
	2020	2021	2020	2021	2020	2021
Avrupa Birliği	9.705	12.688	10.420	12.164	– 715	525
Diğer Avrupa	3.916	5.614	3.259	3.562	657	2.052
Kuzey Afrika	653	1.072	148	213	505	859
Diğer Afrika	822	1.264	1.014	1.330	– 191	– 66
Kuzey Amerika	2.555	4.059	1.950	2.515	605	1.544
Orta Amerika	305	446	1.137	1.349	– 833	– 902
Güney Amerika	231	450	47	143	183	308
Yakın ve Orta Doğu	3.334	4.713	883	1.168	2.451	3.545
Diğer Asya	2.893	3.874	1.881	2.918	1.012	956
Avustralya ve Yeni Zelanda	270	387	548	715	– 278	– 328
Uluslararası Kuruluşlar	51	40	0	0	51	40
Belirlenemeyen Ülke ve Bölgeler	184	170	1.551	1.867	– 1.368	-1.697
TOPLAM	24.918	34.777	22.839	27.944
Seçilmiş ülke grupları
OECD Ülkeleri	14.624	20.112	14.669	17.156	– 46	2.956
EFTA Ülkeleri	912	1.298	837	719	76	579
Karadeniz Ekonomik İşbirliği	2.534	3.602	1.052	1.413	1.482	2.188
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı	1.415	2.028	224	423	1.190	1.605
Bağımsız Devletler Topluluğu	2.256	3.276	667	965	1.589	2.311
Türk Cumhuriyetleri	998	1.377	132	232	866	1.145
İslam İşbirliği Teşkilatı	5.292	7.701	1.334	1.877	3.957	5.824
D-8 Gelişen Sekiz Ülke	796	1.329	191	358	606	970

Türkiye İstatistik Kurumu 2021 yılı Uluslararası Hizmet Ticareti İstatistiklerine göre (seyahat hariç), ülkemizin toplam hizmet ihracatı 34.777 milyon dolar olmuş ve bunun 18.302 doları yani %52.6 ile Avrupa Birliği ülkelerine, 4.713 milyon doları Yakın ve Orta Doğu ülkelerine,  3.874 milyon doları Diğer Asya ülkelerine ve 4.955 milyon doları da Amerika’ya yapılmıştır.

Toplam hizmet ithalatı ise 2021 yılında 27.944 milyon dolar olmuş ve bunun 15.726 milyon doları, yani %56,7’i Avrupa Birliği ülkelerinden yapılmıştır.

Tablo 4: Avrupa Birliği üyesi 27 ülkenin Euro Bölgesine 2020 ve 2021 yıllarındaki uluslararası hizmet ticareti (Milyon €)

		2020	2021
Kredi kartı	Başkalarının sahip olduğu fiziksel girdiler üzerinde üretim hizmetleri	25.716,2	28.902,2
Kredi kartı	Bakım ve onarım hizmetleri	18.221,0	17.977,8
Kredi kartı	Ulaşım	155.507,4	211.101,6
Kredi kartı	Seyahat	54.361,4	64.441,8
Kredi kartı	İnşaat	10.212,4	9.728,6
Kredi kartı	Sigorta ve emeklilik hizmetleri	22.633,8	26.733,8
Kredi kartı	Finansal hizmetler	80.277,7	88.278,2
Kredi kartı	Fikri mülkiyetin kullanımına ilişkin hizmetler	80.643,3	98.372,5
Kredi kartı	Telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri	186.258,6	220.820,8
Kredi kartı	Diğer ticari hizmetler	254.097,3	265.468,5
Kredi kartı	Kişisel, kültürel ve eğlence hizmetleri	13.149,5	15.409,5
Kredi kartı	Devlet malları ve hizmetleri	7.422,1	6.580,5
Hizmetler Toplamı (Kredi kartı)		919.106,3	1.067.147,2
Debit kartı	Başkalarının sahip olduğu fiziksel girdiler üzerinde üretim hizmetleri	18.685,6	20.160,4
Debit kartı	Bakım ve onarım hizmetleri	13.999,5	13.864,1
Debit kartı	Ulaşım	127.890,6	166.130,0
Debit kartı	Seyahat	42.346,9	45.315,5
Debit kartı	İnşaat	5.854,4	5.908,6
Debit kartı	Sigorta ve emeklilik hizmetleri	21.145,7	25.642,6
Debit kartı	Finansal hizmetler	70.904,3	82.707,9
Debit kartı	Fikri mülkiyetin kullanımına ilişkin hizmetler	138.425,0	170.912,1
Debit kartı	Telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri	82.966,8	87.853,0
Debit kartı	Diğer ticari hizmetler	374.597,7	314.564,5
Debit kartı	Kişisel, kültürel ve eğlence hizmetleri	9.279,5	9.554,1
Debit kartı	Devlet malları ve hizmetleri	3.730,9	3.060,6
Hizmetler Toplamı (Debit kartı)		909.692,9	944.867,5

Avrupa Birliği üyesi ülkelerin aralarındaki 2021 yılı hizmet ihracatlarının en yükseğini diğer hizmetler, telekomünikasyon, bilgisayar, bilgi hizmetleri, ulaşım ve fikri mülkiyet haklarının kullanımına ilişkin hizmet ticareti oluşturmuştur.

2021 yılında diğer hizmetler ticareti kredi kartı ile 265.468,5 milyon, debit kart ile 314.564,5 milyon, telekomünikasyon, bilgisayar, bilgi hizmetler ticareti kredi kartı ile 220.820,8 milyon, debit kart ile 87.853,0 milyon, ulaşım hizmetleri ticareti kredi kartı ile 211.101,6 milyon, debit kart ile 166.130,0 milyon, fikri mülkiyetin kullanımı hizmetler ticareti kredi kartı ile  98.372,5 milyon, debit kart ile170.912,1 milyon euro olmuştur.

Tablo 5: Seçilen Hizmetlerde Uluslararası Ticaret İçin En Yüksek Göreli Uzmanlık Oranları, 2021

(%, ortalama = 100)	İhracat için en yüksek göreceli uzmanlık		İthalat için en yüksek göreceli uzmanlık
Avrupa Birliği	İmalat hizmetleri	188	Fikri mülkiyet kullanımı	151
Avustralya	Kişisel, Kültürel ve Rekreasyonel Hizmetler	720	Devlet Mal ve Hizmetleri	238
Brezilya	Bakım ve Onarım Hizmetleri	212	Devlet Mal ve Hizmetleri	221
Kanada	Kişisel, Kültürel ve Rekreasyonel Hizmetler	294	Kişisel, Kültürel ve Rekreasyonel Hizmetler	189
Çin	İnşaat hizmetleri	296	Seyahat Hizmetleri	258
Hong Kong	Finansal hizmetler	276	İmalat hizmetleri	1.076
Hindistan	Telekomlar, Bilgisayar ve Bilgi Hizmetleri	326	İnşaat hizmetleri	177
Japonya	İnşaat hizmetleri	318	İnşaat hizmetleri	222
Meksika	Seyahat Hizmetleri	985	Sigorta ve Emeklilik Hizmetleri	383
Rusya	İnşaat hizmetleri	672	İnşaat hizmetleri	753
Singapur	Bakım ve Onarım Hizmetleri	214	İmalat hizmetleri	221
Güney Afrika	Seyahat Hizmetleri	314	Telekomlar, Bilgisayar ve Bilgi Hizmetleri	266
Güney Kore	İnşaat hizmetleri	314	İmalat hizmetleri	407
Türkiye	Seyahat Hizmetleri	486	Devlet Mal ve Hizmetleri	227
Birleşik Krallık	Sigorta ve Emeklilik Hizmetleri	251	İnşaat hizmetleri	169
Amerika Birleşik Devletleri	Devlet Mal ve Hizmetleri	260	Devlet Mal ve Hizmetleri	326

Lüksemburg merkezli Avrupa Birliği İstatistik Ofisi Eurostat tarafından 2021 yılı için, tablo:5’ te, ülkelerin 12 hizmet kategorisi arasında uzmanlaşma oranları yayımlanmış, bu oranın, seçilen ülkelerdeki hizmet ticareti toplamının eşdeğer payıyla karşılaştırılarak hesaplandığı, sonucun yüzde olarak ifade edildiği, 100’den büyük bir değerin, söz konusu ülkenin o sektörde görece uzmanlaştığını, 100’ün altındaki bir değer ise görece uzmanlaşmadığını gösterdiği  belirtilmiştir.

2021 yılında Avrupa Birliğinin imalat hizmeti ihracat uzmanlık oranı %188, fikri mülkiyet hakları ithalat uzmanlık oranı %151 olmuştur. Çin, inşaat hizmetleri ihracatında, Hong Kong finansal hizmetler ihracatında, Hindistan telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetleri ihracatında, Meksika, Türkiye ve Güney Afrika seyahat hizmetleri, Birleşik Krallık sigorta ve emeklilik hizmetleri ihracatında uzmanlaşmıştır.

Ülkemizin seyahat hizmetlerindeki uzmanlaşma oranı %486 olarak belirtilmiştir. Tablo 1’ den de görüleceği üzere, 24.420 milyon dolar taşımacılık sektörünün 14.144 milyon dolarlık kısmını seyahat (yolcu taşımacılığı) hizmetlerinin oluşturduğu, ülkemiz verileri dikkate alındığında, 2021 yılı toplam 34.777 milyon dolar toplam ihracata oranının %407 olduğu ve ihracatın önemli bir bölümünü oluşturduğu görülmektedir.

SONUÇ

2021 yılı Dünya Bankası verilerine göre ülkemizin nüfusunun 85 milyon, gayri safi milli gelirinin 836.3 milyar dolar, kişi başına gayri safi milli gelirin ortalama 9.830 dolar, T.C Merkez Bankası verilerine göre 2021 Ocak-Ekim ayı itibariyle dış borçlarının  anapara 50.273 milyon, faizin 10.944 milyon dolar, 2023 yılı Ocak ayında dış ticaret açığının 14.366 milyon dolar  olduğu dikkate alındığında, sadece taşımacılık sektörü ile değil, eğitim, turizm, imalat, kişisel, kültürel ve rekreasyonel hizmetler, bakım ve onarım hizmetleri, inşaat, telekomünikasyon, bilgisayar ve bilgi hizmetlerinde de önemli gelir elde edilmelidir. Ülkemiz, sahip olduğu doğa, tarihi güzellikler ve avantajlar nedeniyle (turizm, inşaat, sağlık, vb.) uygun hizmet sektörlerinde uzmanlaşabilir ve uluslararası hizmet ticaretindeki payları artırabilir.

Hizmetin iç pazarda veya diğer ülkelerde kaliteli ve başarılı olması için, öncelikle  uzman personele ihtiyaç vardır. Apple’ın, üretiminin bir kısmını Çin’den Hindistan’a çekmesi, Hindistan’ın Çin’in alternatifi olması, bunun hem Hindistan hem de Çin ekonomisinde büyük bir ekonomik etkiyi yaratması, nitelikli işgücüne sahip hizmetler sektörünün önemini anlatmanın en kolay örneğidir. Her sektörün, üretimin temelinde işgücü, emek vardır.

Nitelikli işgücü ile sunulan kaliteli hizmet, uluslararası hizmet ticaretinde her zaman rekabet etme gücüne sahip olur, piyasa payını korur ve beklenilen faydayı sağlar. Örnek olarak Covid-19 aşısını geliştiren BioNTech şirketi üretim ve AR-GE projelerinde, Almanya’ya önemli gelir sağlamıştır. Hizmetin, anlık üretilen, sağlanan, üretildiği, sağlandığı anda tüketilen, depolanamayan ve devamlılık arz eden özellikleri nedeniyle, eğitim, sağlık, turizm, seyahat gibi sektörlerden önemli ihracat geliri sağlanır. Bisiklete binmek gibi, bir süre pedal çevirmeden gidilebilir ama yine ihtiyaç nedeniyle pedal gerekecektir.

Hizmetler sektörü ile uluslararası piyasalardan gelir elde etmek için, öncelikle eğitim ve kişilerin aydınlanmasından başlamak gerekir. Kişiler bilinçlenir, iyi eğitilir ve yönlendirilirse, bakış açıları ve değer yargıları değişir, çalışır, üretir ve yaşam kalitesi yükselir. “Keten, gömlek olmaz dokutmayınca, evlat alim olmaz okutmayınca” atasözü uyarınca eğitime önem vermek, Farabi’nin “uzun konuşanı, kısa dinlemek lazım” sözündeki gibi çok konuşmak yerine çalışmak, gelişmek gerekir.

Korona virüs (COVID-19), ilk olarak Kasım 2019 ayında Çin’in Vuhan Eyaleti’nde solunum yolu belirtileri ile başlamış ve tüm dünyayı kısa sürede derinden etkilemiştir. Ekonomileri zayıf ülkeler daha çok etkilenirken, güçlü ülkeler her türlü önlemleri almaları nedeniyle, bunlara oranla daha az etkilenmişlerdir. Bu husus, Konfüçyüs’ün “Eğer doğru yönetirsen; kimse doğru olmamaya cesaret edemez” sözünde olduğu gibi, hizmet sektörünün de doğru yönetilmesi, gereken önemin verilmesi, desteklenmesi gerektiğinin önemini göstermiştir.

KAYNAKÇA

SEYİDOĞLU Halil (1986), Uluslararası İktisat, Geliştirilmiş 5. Basım, Turhan Kitabevi, Ankara.

ÜNSAL M. Erdal (2009), Makro İktisat, 8. Baskı, İmaj Yayıncılık, Ankara

ÜNSAL M. Erdal (2016), İktisadi Büyüme, 2. Baskı, BB101 Yayınları, Ankara

TOPRAK Metin, ÇATALBAŞ Nazım (2019) Türkiye Ekonomisi, Anadolu Üniversitesi Yayını No: 3860 Eskişehir

KEPENEK Yakup, YENTÜRK Nurhan (2001) Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, 12. Basım, İstanbul

YELDAN Erinç (2001) Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul

https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Uluslararasi-Hizmet-Ticareti-Istatistikleri-2021-45815 ( 13.01.2023)

https://semrabayraktar.blogspot.com/2012/07/gats-hizmet-sektorunde-serbestlik.html (11.01.2023)

https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/serv_e.htm ( 15.01.2023)

https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/who_we_are_e.htm  ( 15.01.2023)

https://www.istemiparman.com.tr/hizmet-ticareti-genel-anlasmasi/ ( 10.01.2023)

https://pdfslide.net/documents/wto-report.html?page=1  ( 12.01.2023)

https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/gatsqa_e.htm  ( 11.01.2023)

https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47.pdf  ( 11.01.2023)

https://shgmturizmdb.saglik.gov.tr/Eklenti/10946/0/04pdf.pdf ( 11.01.2023)

https://econweb.ucsd.edu/muendler/teach/20f/435/conc/ebops/MSITS%202002%20-12)%20Annex%20III.%20EBOPS%20–%20CPC%20-%20GNS.W.120%20correspondence%20tables.pdf ( 25.01.2023)

https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/itip_user_guide_e.htm#6   23.01.2023)

https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/BOP_ITS6_DET__custom_2871032/bookmark/table?lang=en&bookmarkId=e6415874-e72a-461d-a53a-a084a4d69859 (20.01.2023)

https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=World_trade_in_services#International_trade_in_services_.E2.80.93_by_service_category  (20.01.2023)

https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/609ef884-3b3c-4bc3-84fe-9254244c3490/odemelerdengesi.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-609ef884-3b3c-4bc3-84fe-9254244c3490-ok58yqm ( 09.01.2023)

http://wdi.worldbank.org/table/WV.1 (10.01.2023)

ÜNLÜÖNEN Özgür, https://www.dersteknik.com/2011/05/turkiyede-egitim-ve-gats.html?ysclid=ldfy5x2un6938522689 (28.01.2023)   

https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/e90670f7-fc2e-453c-acd3-88098334b484/İhracat+Genelgesi.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-e90670f7-fc2e. (13.02.2023)